Ternate is een klein eilandje in de noordelijke Molukken, het centrum van een eeuwenoud islamitisch sultanaat. De Portugezen en Nederlanders hebben in de koloniale tijd forten op het eilandje gebouwd ter bescherming van hun specerijenhandel.

Vroege geschiedenis

Een oude tekening van de haven van Ternate

Ternate is ongeveer net zo groot als Terschelling. Ondanks het kleine formaat heerste het sultanaat van Ternate tot de 16e eeuw in politiek en economisch opzicht over het grootste deel van de Molukken. De familie van de sultan was in die tijd een van de rijkste en machtigste families van de hele Indonesische archipel. De rijkdom van Ternate had te maken met de productie van kruidnagel, een product van de kruidnagelboom die zijn oorsprong in de Molukken kent. De Molukkers verhandelden hun dure kruidnagels niet alleen in de regio, maar tot aan China, Sri Lanka en zelfs het Midden-Oosten.

De Portugezen arriveerden in de Molukken aan het begin van de zestiende eeuw. Toen in 1512 een Portugees schip gestrand was bij het eiland Ceram besloot de sultan van Ternate om ze op te halen en naar Ternate te brengen. Op die manier kon hij zijn onderdanen laten zien dat hij de bondgenoot was van een groot buitenlands rijk. Enkele jaren later gaf hij toestemming aan de Portugezen om een fort op zijn eiland te bouwen: Fort Tolukko.

Portugese overheersing en Spaanse inval

Uitzicht vanaf Fort Tolukko richting het eiland Tidore.

In 1522 werd begonnen aan de bouw van Fort Tolukko. Inmiddels namen de Portugezen de specerijenhandel over van de lokale bevolking en enkele jaren later hadden zij het wereldmonopolie in de kruidnagelhandel. In 1540 werd er een tweede fort bij gebouwd, genaamd Fort Kalamata.

Na enkele conflicten tussen de Portugezen en de lokale bevolking werd sultan Khairun Jamil in 1570 door de Portugezen vermoord. De relatie met de kolonisten was nu blijvend beschadigd en na een vijfjarige oorlog werden de Portugezen in 1575 van het eiland verdreven. Zij verplaatsten hun centrum vervolgens naar Ambon in de zuidelijke Molukken.

Erg lang hield de vrijheid voor het sultanaat van Ternate echter niet stand. De Spanjaarden, die vanaf de Filipijnen kwamen, namen de Portugese forten in 1606 over. Dat beviel de bevolking en de sultan helemaal niet, omdat de Spanjaarden bondgenoten waren met het sultanaat van Tidore, van een eilandje enkele kilometers verderop. Sultan Said Barakat Shah werd door de Spanjaarden gedeporteerd naar Manilla.

Komst van de Nederlanders

Het inmiddels enigszins vervallen Fort Oranje.

Toen de Nederlanders van de VOC in 1607 kwamen werden ze door de bevolking van Ternate met open armen ontvangen. Er werd een bondgenootschap gesloten en zo stonden Spanje/Tidore en Nederland/Ternate dus tegenover elkaar. Met hulp van de lokale bevolking bouwden de Nederlanders een fort bovenop een oud Maleis fort. In eerste instantie werd dit Fort Malayo genoemd maar later (en ook nu nog) zou het bekend worden onder de naam Fort Oranje. De Nederlanders werden sterker dan de Spanjaarden, veroverden enkele andere eilanden en namen Spaanse forten over. Onder andere Fort Tolukko werd nu Nederlands, en na renovatie kreeg het de nieuwe naam Fort Hollandia. Fort Oranje was inmiddels het hoofdkwartier van de VOC geworden en bleef dat tot 1619, toen het naar Batavia verplaatst werd.

De zeventiende eeuw was een gouden tijd voor zowel Ternate als de VOC. Het grondgebied van het sultanaat Ternate werd ondertussen uitgebreid. De Nederlanders hielpen met het neerslaan van opstanden en in ruil daarvoor kon de VOC kruidnagelplantages beheren.

Het uitzicht op Ternate, een tekening uit ongeveer 1885.

In 1629 stelde de VOC de doodstraf op het export van kruidnagelbomen. Gedurende de eeuw werd het groeigebied van de boom steeds verder teruggedrongen. De kruidnagelteelt kon zo beheerst worden door de Nederlanders en de prijzen stegen. In 1652 sloot de VOC een deal met het sultanaat Ternate dat alle kruidnagelbomen op het grondgebied eigendom van de VOC werden, in ruil daarvoor kreeg de sultan een groot geldbedrag.

In de jaren daarna ontnam de VOC steeds meer macht van de sultan, sloeg het opstanden met harde hand neer en besloot Spanje zich terug te trekken uit de Molukken. De Nederlanders waren nu de enige heersers op Ternate geworden en alle forten waren in Nederlandse handen. De Nederlandse overheersing zou zo blijven tot aan de Tweede Wereldoorlog, eerst door de VOC en later als onderdeel van Nederlands-Indië.

Moderne tijd

De Grote Moskee van Ternate, ook wel genaamd de ‘drijvende moskee’.

Na de onafhankelijkheid werd Ternate onderdeel van de provincie Molukken. Het sultanaat bestaat nog steeds, maar heeft geen officiële politieke macht. De huidige sultan, Mudaffar Sjah, is sinds 1975 de 48e sultan van Ternate. Sinds 2004 is hij ook parlementariër in het nationale parlement; eerst in de DPR (‘tweede kamer’) en nu in de DPD (‘vertegenwoordiging van de provincies’). Daardoor heeft het sultanaat dus toch nog wat politieke macht.

In 1999 werden de Molukken gesplitst in twee provincies, en Ternate werd nu de hoofdstad van de provincie Noord-Molukken. Ondanks dat Ternate-Stad nog steeds de grootste stad van de provincie is, is de hoofdstad in 2010 verplaatst naar Sofifi op het eiland Halmahera.

Ternate bezoeken

Ternate is een mooie bestemming als onderdeel van een rondreis door Indonesië. Naast het bezichtigen van de koloniale forten is ook een beklimming van de vulkaan op het eiland de moeite waard. Verder zijn er natuurlijk schitterende stranden.

Naar Babullah Airport, het vliegveld op het eiland, vliegen Garuda Indonesia, Sriwijaya Air en Lion Air vanaf Jakarta met een tussenstop in Makassar of Manado. Express Air biedt vluchten naar andere eilanden in de omgeving. De veerboten van Pelni komen een aantal keer per week langs en bieden vooral een regelmatige verbinding met Bitung (Noord-Sulawesi).