De stad Pontianak (Kota Pontianak) is de hoofdstad van de provincie West-Kalimantan. Gelegen precies op de evenaar in een laaglanddelta, is het een van de meest ‘Chinese’ steden van Indonesië. De geschiedenis van de stad is nauw verweven met die van het gelijknamige sultanaat, waarbij meerdere afstammelingen nu aanspraak maken op de sultantitel, terwijl degene die er het meeste recht op heeft een spiritueel medium is in Nederland.
Monument in Pontianak voor elf onafhankelijkheidsstrijders die door de Nederlanders naar strafkamp Boven-Digoel in Papoea werden verbannen. Het monument heet Tugu Sebelas Digulis oftewel Monument voor Elf Digoelisten.
Dit artikel is onderdeel van de “Ontdek de archipel“-serie over de steden en regentschappen van Indonesië. De artikelen in deze serie zijn niet bedoeld als encyclopedie, maar als overzicht van interessante feiten en achtergronden over de regio’s van Indonesië en hun ‘claim to fame‘: waar staat de stad of het regentschap bekend om en waarom zou je er op bezoek gaan?
Ontdek…
■ …de ligging (plaatsbeschrijving)
■ …het landschap (natuur en bebouwde omgeving)
■ …de bevolking (demografie en cultuur)
■ …de symbolen (bijv. het wapen en betekenis van de naam)
■ …de geschiedenis (gebeurtenissen in de regio)
■ …de bezienswaardigheden (toerisme)
■ …hoe je er komt (bereikbaarheid)
Ontdek de ligging
Het Evenaarmonument in Pontianak.
De stad Pontianak is de hoofdstad van de provincie West-Kalimantan. De stad is gegroeid rond de samenvloeiing van de rivier Kapuas Kecil (een zijtak van ’s lands langste rivier, de Kapuas) en de rivier Landak, ruim 15 km ten oosten van de riviermonding in de zee (de zeestraat Karimata). De rivier is tussen Pontianak en de zee zo breed, dat de grote zeeschepen van PELNI vlakbij het centrum kunnen aanmeren.
Qua oppervlakte is Pontianak met 108 km2 verreweg de kleinste regio van de provincie (de stad is ongeveer net zo groot als de Nederlandse gemeente Roosendaal). Desondanks heeft Pontianak met een bevolking van ruim 550.000 wel de meeste inwoners van alle steden en regentschappen in West-Kalimantan.
Het meest bijzondere aan de ligging van Pontianak is dat het precies op de evenaar ligt. Iets ten noordwesten van het centrum staat daarom ook het Evenaarmonument (Tugu Khatulistiwa). Dit monument werd al gebouwd in de Nederlandse koloniale tijd. Pontianak ligt hemelsbreed 742 km van de Indonesische hoofdstad Jakarta.
Ontdek het landschap
Pontianak van bovenaf. Het centrum ligt bij de samenvloeiing van de rivieren, vooral aan de zuidwestkant.
Het gehele gebied van de stad Pontianak (Kota Pontianak) is sterk verstedelijkt, en de stad heeft zich zelfs uitgebreid tot over haar eigen grens, in de regentschappen Kubu Raya aan de zuidkant en Mempawah aan de noordkant. Behalve dichte bebouwing over het gehele grondgebied zijn er verder alleen de grote rivieren: de Kapuas Kecil die vanuit het zuidoosten komt en richting de zee loopt, en de Landak die precies in het centrum van de stad samenkomt met de Kapuas Kecil.
Oorspronkelijk is het gebied waar Pontianak ligt een moerassig laaglandgebied met veel veen, waar vooral rubber en kokosnoot verbouwd werd. Tegenwoordig zijn er ook enorme oliepalmplantages in de omliggende regio’s, en in Pontianak staan daarom ook meerdere palmoliefabrieken. Vanwege de slash-and-burn-landbouw zijn er in de droge tijd vaak bosbranden in (onder andere) West-Kalimantan, en Pontianak heeft dan vaak veel last van de rookwolken.
Ontdek de bevolking
Een Chinees-Indonesische man brandt kaarsjes voor het Chinees nieuwjaar in Pontianak.
De stad Pontianak had bij de laatste volkstelling in 2010 een inwoneraantal van 554.764[1], iets meer dan de gemeente Den Haag. Het is een van de meest ‘Chinese’ steden van Indonesië: ruim 30% van de bevolking heeft een Chinese achtergrond. De meeste Chinese families wonen al eeuwenlang in de regio, en er is weinig relatie meer met China. Toch spreken veel van hen thuis nog Chinese talen, waaronder vooral Hokkien en Kantonees.
Andere bevolkingsgroepen zijn onder andere de Maleiers (de oorspronkelijke bewoners van het kustgebied) met zo’n 25%, en vrij grote immigrantengroepen: Boeginezen uit Zuid-Sulawesi (13%), Javanen (12%) en Madoerezen (7%). Daarnaast is er een kleine groep Dajaks, de oorspronkelijke bewoners van de oerwouden in het binnenland van Kalimantan. Ongeveer driekwart van de bevolking is moslim. Vooral onder de Chinezen zijn er ook boeddhisten en christenen.
Ontdek de symbolen
Het sultanpaleis Kadariyah in Pontianak.
De naam ‘Pontianak’ heeft betrekking op een vrouwelijke geest (demon) uit de Indonesische mythologie. Er wordt gezegd dat het gaat om de geesten van vrouwen die gestorven zijn terwijl ze zwanger waren. Deze demonen (in het Maleis ‘pontianak‘ en in het Indonesisch ‘kuntilanak‘) worden meestal afgebeeld als magere vrouwen met een bleke huid, lang zwart haar, rode ogen en een lange witte, bebloede jurk. Dat de stad naar deze geesten genoemd is heeft te maken met het verhaal van Syarif Abdurrahman Alkadrie. Terwijl hij langs de rivier de Kapuas reisde werd hij steeds geplaagd door de pontianak-geesten, zodat hij op den duur het vuur opende met de kanonnen. Op de plek waar de kanonskogels terechtkwamen, bij de samenvloeiing van de rivieren Kapuas Kecil en Landak, besloot hij zich in 1771 te vestigen en het sultanaat Pontianak op te richten. Vervolgens werd hij gekroond tot eerste sultan van Pontianak. Het sultanpaleis (kraton) genaamd Kadariyah dat op deze plek gebouwd werd staat er nog steeds.
Het stadswapen van Pontianak bevat naast de naam en het stichtingsjaar 1771 links 23 rubberbladeren en rechts 10 palmbladeren. In het midden verwijst de zwart-witte lijn naar de ligging van de stad op de evenaar, en de witte driesprong naar de samenvloeiing van de rivieren Kapuas Kecil en Landak. De kleuren hebben elk een officiële betekenis: het geel staat voor grootsheid, het groen voor vruchtbaarheid, het blauw voor hoop en vertrouwen, het rood voor moed en het wit voor zuiverheid. De vijf witte zonnestralen op de achtergrond verwijzen daarnaast naar de vijf principes van de Pancasila, de filosofische grondslag van de Indonesische republiek.[2]
Ontdek de geschiedenis
Sultan Hamid II met koningin Wilhelmina, wellicht tijdens de rondetafelconferentie van 1949.
De geschiedenis van de stad Pontianak is verweven met die van het gelijknamige sultanaat. De eerste sultan, en oprichter van het sultanaat en de stad Pontianak in 1771, was Syarif Abdurrahman Alkadrie (zie ook het verhaal hierboven over de naam Pontianak).
De bekendste sultan is sultan Hamid II, die van 1945 tot zijn dood in 1978 de zevende sultan was. Tijdens de koloniale tijd was hij sterk verbonden met het Nederlandse regime. Hij studeerde af aan de Koninklijke Militaire Academie in Breda en werd officier in het Koninklijk Nederlandsch-Indisch Leger (KNIL). Vanwege zijn banden met de Nederlanders werd hij tijdens de Japanse bezetting opgesloten in een krijgsgevangenenkamp.
Garuda Pancasila: het eerste ontwerp van sultan Hamid II en het huidige wapenschild.
Tijdens de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog was hij niet per se tegen onafhankelijkheid, maar een groot voorstander van een federale staat, in tegenstelling tot Soekarno die voor een eenheidsstaat was. In de korte periode van de Verenigde Staten van Indonesië (1949-1950) daarna was hij president van de deelstaat West-Borneo, en in die periode ontwierp hij ook het wapenschild van Indonesië, de ‘Garuda Pancasila‘.
In 1950 werd Indonesië alsnog een eenheidsstaat, en in de jaren 50 en 60 heeft Hamid II vervolgens in totaal 12 jaar in de gevangenis gezeten als politiek gevangene, onder andere vanwege beschuldigingen van landverraad en van betrokkenheid bij de poging tot staatsgreep van Raymond Westerling. De sultan was getrouwd met de Indisch-Nederlandse Didi van Delden (1915-2010)[3], die na het huwelijk bekend stond als sultane Maharatu Mas Makhota. Zij, en hun twee kinderen, woonden na de onafhankelijkheid in Nederland. Hun zoon Max Alkadrie is nu medium en healer in Wijk bij Duurstede.
Na de dood van sultan Hamid II in 1978 begon voor het sultanaat Pontianak een periode van interregnum, omdat Max Alkadrie geen sultan werd. Het sultanaat had inmiddels ook geen formele macht meer. In 2004 werd echter Syarif Abubakar Alkadrie (de zoon van de broer van Hamid II) gekroond tot achtste sultan. In maart 2017 overleed deze sultan en sindsdien is zijn zoon Melvin Alkadrie de negende sultan. Hoewel de stichting van het sultanpaleis Melvin Alkadrie als officiële sultan ziet, is er ook nog iemand anders die claimt de sultan te zijn: Syarif Toto Thaha Alkadrie, de kleinzoon van een halfzus van Hamid II.[4]
Ontdek de bezienswaardigheden
Rumah Radakng, enorme replica van een traditioneel langhuis van de Dajakbevolking.
Als vrij grote en drukke provinciehoofdstad is Pontianak niet zo zeer een toeristische bestemming, maar meer een toegangspoort tot de rest van de provincie, zoals de regenwouden, rivieren en het Sentarummeer in het binnenland, de Chinese stad Singkawang in het noorden en het nationaal park Gunung Palung met orang-oetans in het zuiden.
Een van de belangrijkste trekpleisters van Pontianak zelf is, zoals Indonesiërs dat noemen, ‘culinair toerisme‘. Door de multiculturele bevolking met onder andere Chinezen, Maleiers en Javanen vind je veel verschillende soorten streetfood. Bezienswaardigheden zijn onder andere het Evenaarmonument, het sultanpaleis Kadariyah en de Alun-Alun Kapuas, het centrale plein en park aan de rivier.
Een vrij nieuwe bezienswaardigheid is de Rumah Radakng, een grote replica van een traditioneel ‘langhuis’ van de Dajakbevolking van West-Kalimantan. Met een lengte van 138 meter is dit het langste traditionele huis van het land. De huizen van de Dajaks zijn zo lang omdat het gebruikelijk is om met de hele familie in hetzelde huis te wonen, en het huis dus steeds iets verder te verlengen. Het gebouw wordt nu gebruikt voor exposities, voorstellingen, concerten en andere kunstevenementen. Het gebouw vormt nu ook het centrum van Gawai Dayak, een festival voor de Dajakcultuur en -muziek dat elk jaar in eind mei plaatsvindt.[5] De Rumah Radakng is te vinden aan de Jalan Sultan Syahrir, ongeveer 2½ km buiten het centrum.
Ontdek hoe je er komt
Behalve met het vliegtuig is Pontianak ook bereikbaar per PELNI-schip. Deze langeafstandsschepen komen ongeveer 1 à 2 keer per week langs en bieden verbindingen met onder andere de Riau-eilanden en Jakarta. Reizen over de weg is ook mogelijk, maar de afstanden zijn lang en de gemiddelde snelheid ligt erg laag. Een voorbeeld: de weg van de hoofdstad van Centraal-Kalimantan, Palangkaraya, naar Pontianak is ongeveer 1000 km en de reistijd is zo’n 20 uur. De Maleisische stad Kuching ligt op zo’n 350 km en de reistijd is ongeveer 7 uur.
Lees ook…
- Zoektocht naar een nieuwe hoofdstad voor Indonesië (ook Pontianak is wel eens genoemd)
- De grootste steden van Indonesië (Pontianak is de 30e stad van het land)
- De economie van Kalimantan: centrum voor mijnbouw
- ‘Ontdek de archipel’-serie: artikelen over Indonesische steden en regentschappen
Voetnoten
[1] Statistisch bureau van de provincie West-Kalimantan: BPS Kalbar.
[2] Betekenissen van het wapen van Pontianak: Kalbar Post.
[3] Zie ook de in memoriam van Didi van Delden op Indisch4ever.nl.
[4] Uitgebreid artikel over de dubbele sultanclaim inclusief stamboom: BakaNekoBaka.
[5] Traditioneel Dajak-langhuis in Pontianak: Borneochannel.com.
In de Archipel 