Met zo’n 52 miljoen leerlingen en studenten is het Indonesische onderwijssysteem een van de grootste ter wereld. Dit artikel geeft een overzicht van de schooltypen en -niveaus in Indonesië, de gegeven vakken en de leerplicht.

---

Inhoudsopgave

• Overzicht van het onderwijssysteem
• Leerplicht in Indonesië
• Voorschoolse educatie (PAUD)
• Basisschool (SD)
• Onderbouw van de middelbare school (SMP)
• Voortgezet onderwijs (SMA en SMK)
• Beroeps- en hoger onderwijs (D1 t/m D4 en S1 t/m S3)

---

Overzicht onderwijssysteem

Het Indonesische onderwijs bestaat uit de voorschoolse educatie, het basisonderwijs, het voortgezet onderwijs en het hoger onderwijs. De verschillende onderwijsniveaus worden een voor een beschreven in dit artikel.

Er zijn zowel overheidsscholen (sekolah negeri) als private scholen (sekolah swasta) in Indonesië. Beide typen volgen in principe het lesprogramma als vastgesteld door het Ministerie van Onderwijs (en in de rest van dit artikel beschreven), maar private scholen hebben meer mogelijkheden om daar van af te wijken.

Zo zijn er vooral in de steden scholen die zich aanprijzen als ‘nationaal-plus’, wat inhoudt dat ze het ‘nationale’ lesprogramma volgen, maar daar bepaalde dingen aan toevoegen (vaak meer Engelse taal). Internationale scholen wijken helemaal af van het lesprogramma en gebruiken vaak het programma van International Baccalaureate, of in het geval van de Nederlandse internationale school NIS in Jakarta het Nederlandse lesprogramma.

Het grootste deel van de private scholen zijn religieuze scholen, vooral islamitisch maar ook christelijk, hindoeïstisch of boeddhistisch. Ook een deel van de overheidsscholen is religieus (islamitisch). Deze vallen dan niet onder het Ministerie van Onderwijs, maar onder het Ministerie van Godsdienst. Deze scholen gebruiken ook een afwijkende naam, gebaseerd op het Arabisch in plaats van in het Indonesisch.^[*]

---

Leerplicht

De leerplicht in Indonesië is geregeld via de grondwet (UUD1945) via artikel 31, waarin staat: “(1) Iedere burger heeft recht op onderwijs; (2) Iedere burger is verplicht om basisonderwijs te volgen en de overheid is verplicht om dat te financieren.”^[1]

In de loop der tijd is deze bepaling meerdere keren verduidelijkt of aangescherpt via wetten en besluiten. In wet 20 van 2003 over het nationale onderwijssysteem (UU 20/2003),^[2] artikel 6, staat “(1) Iedere burger van zeven tot vijftien jaar oud moet basisonderwijs volgen.” De term basisonderwijs (pendidikan dasar) bestaat uit zowel de basisschool (SD) als de onderbouw (SMP).

Het Indonesische Ministerie van Onderwijs en Cultuur is inmiddels al een aantal jaren bezig om de leerplicht uit te breiden van de huidige negen jaar (leeftijd 7 t/m 15) tot twaalf jaar (7 t/m 18), waarmee ook de bovenbouw (SMA of SMK) verplicht zou worden. Er zijn her en der in het land proeven uitgevoerd, maar deze regeling is nog niet doorgevoerd.

---

Voorschoolse educatie

Voor de jongste kinderen (baby’s, peuters en kleuters) is er de voorschoolse educatie (pendidikan anak usia dini of PAUD). Onderwijs voor deze groep bestaat uit het kinderdagverblijf (Taman Penitipan Anak of TPA), de peuterspeelzaal (Kelompok Bermain of KB) en de kleuterschool (Taman Kanak-kanak of TK). De kleuterschool is dus niet zoals in Nederland onderdeel van de basisschool.

De voorschoolse educatie, en dus ook de kleuterschool, valt niet onder de leerplicht. Desondanks staat in de ‘nationale standaard voor PAUD‘^[3] dat wordt aangeraden dat kinderen tot 2 jaar eenmaal per week 2 uur naar de kinderopvang gaan, dat peuters twee keer per week 3 uur naar de peuterspeelzaal gaan en kleuters vijf keer per week 3 uur naar de kleuterschool gaan.

In de ‘nationale standaard voor PAUD‘ is vastgelegd wat kinderen t/m 6 jaar moeten leren op de TPA, KB en TK. Dit bestaat uit religieuze en morele waarden (kennis van de eigen religie, waarden zoals eerlijkheid en beleefdheid, en respect voor andere religies); grove en fijne motoriek; vaardigheden zoals opruimen en de straat oversteken; basiskennis over logica, kleuren, vormen en getallen; het gebruik van de Indonesische taal; sociaal-emotionele ontwikkeling; en zingen, tekenen en knutselen.

---

Basisschool

De basisschool is in Indonesië de Sekolah Dasar (SD). De basisschool bestaat uit zes klassen (klas 1 t/m 6), voor leerlingen van gewoonlijk 7 t/m 12 jaar oud.

Er zijn in totaal 147.500 basisscholen in Indonesië, waarvan 132.000 overheidsscholen (SD negeri) zijn en 15.500 private scholen (SD swasta). Op deze scholen zitten samen zo’n 25,6 miljoen leerlingen. Een gemiddelde Indonesische basisschool heeft dus zo’n 175 leerlingen. Een klas bestaat gemiddeld uit 23 leerlingen, met rondom Jakarta vaak klassen van zo’n 30 leerlingen en in Oost-Indonesië kleinere klassen met minder dan 20 leerlingen.^[4]

Het lesprogramma voor de basisschool is vastgelegd in het ‘Kurikulum 2013 SD‘.^[5] Het bestaat uit de vakken godsdienst en morele opvoeding; Pancasila^[6] en burgerschap; Indonesische taal; rekenen; natuur; sociale zaken (incl. geschiedenis); kunst, cultuur en handvaardigheid; en sport en gezondheid. Islamitische scholen kunnen de vakken religieuze opvoeding en Arabische taal toevoegen. Voor de invoering van het lesprogramma van 2013 was er ook het vak Engels, maar dat is nu dus geschrapt. Regionale talen zoals Javaans, Soendanees en Balinees zijn opgenomen in het vak kunst en cultuur. Aan het eind van de basisschool volgt een examen (ujian sekolah berstandar nasional) voor drie vakken: Indonesische taal, rekenen en natuur.

---

Onderbouw van de middelbare school

Na de basisschool gaan leerlingen naar de ‘eerste middelbare school’: Sekolah Menengah Pertama (SMP). Dit is wat in het Engels Junior High School genoemd wordt, en vergelijkbaar met de onderbouw van het voortgezet onderwijs. De SMP is echter een aparte school, en gewoonlijk niet samen met de bovenbouw (SMA). De SMP bestaat uit de klassen 7 t/m 9, voor leerlingen van ongeveer 13 t/m 15 jaar oud.  Het hoort nog bij het ‘basisonderwijs’ en valt onder de leerplicht. Toch stopt ongeveer 22% van de leerlingen na de basisschool met school (vooral op het platteland komt dit voor).

Er zijn in Indonesië zo’n 37.750 ‘onderbouwscholen’, waarvan 22.800 overheidsscholen (SMP negeri) en 14.950 private scholen (SMP swasta). Het percentage private scholen is op dit niveau dus duidelijk hoger dan bij de basisscholen. Op de onderbouwscholen zitten in totaal ruim 10,1 miljoen leerlingen. Een gemiddelde SMP heeft 270 leerlingen, met 29 leerlingen per klas. In de stedelijke gebieden zijn klassen vaak groter met meer dan 30 leerlingen.^[7]

Net als voor de basisschool is er ook voor de SMP een lesprogramma vastgesteld in 2013: ‘Kurikulum 2013 SMP‘.^[8] Vakken zijn: godsdienst en morele opvoeding; Pancasila^[6] en burgerschap; Indonesische taal; wiskunde; natuur (natuurkunde, scheikunde, biologie); sociale zaken (incl. economie, geschiedenis en aardrijkskunde); Engels; kunst en cultuur; sport en gezondheid; en handenarbeid. Ook hier kunnen islamitische scholen religieuze opvoeding en Arabisch toevoegen. Het grootste verschil met de vakken op de basisschool is dus dat er op de SMP ook Engels gegeven wordt. Aan het eind van de onderbouwschool volgt het nationaal examen (ujian nasional) voor de vakken Indonesisch, Engels, wiskunde en natuur.

---

Voortgezet onderwijs

Na de onderbouw is de leerplicht afgelopen. Toch gaan de meesten die het tot het einde van de SMP geschopt hebben nog verder in de bovenbouw. Het percentage van de 16- tot 18-jarigen dat naar een bovenbouwschool gaat is 61%, met het hoogste percentage in Jakarta (71%) en het laagste in Papoea (33%).^[9]

Voor de bovenbouw bestaan er twee typen scholen: de ‘hogere middelbare school’ (Sekolah Menengah Atas of SMA) en de ‘beroeps-middelbare school’ (Sekolah Menengah Kejuruan of SMK). De SMA is een meer algemene en theoretische opleiding, vergelijkbaar met vmbo-TL of havo in Nederland. De SMK heeft over het algemeen een lager niveau en is bedoeld als voorbereiding op specifieke beroepen, vergelijkbaar met vmbo-KB of -GL in Nederland. Beide schooltypen duren drie jaar en bestaan uit de klassen 10 t/m 12.

Er zijn ruim 13.000 SMA-scholen en net zoveel SMK-scholen. Beide schooltypen hebben ongeveer 4,7 miljoen leerlingen. Bij de SMA zit het merendeel van de leerlingen (73%) op overheidsscholen, terwijl bij de SMK zo’n 57% van de leerlingen op private scholen zit.^[10,11]

De standaardvakken op de SMA bestaan uit godsdienst en morele opvoeding; Pancasila^[6] en burgerschap; Indonesische taal; wiskunde; Indonesische geschiedenis; Engels; kunst en cultuur; sport en gezondheid; en handenarbeid/ondernemerschap. Daarnaast kiezen leerlingen een profiel: natuur (extra wiskunde, biologie, natuurkunde, scheikunde), sociaal (aardrijkskunde, geschiedenis, sociologie, economie) of taal en cultuur (Indonesische taal en literatuur, Engelse taal en literatuur, andere vreemde taal en literatuur, antropologie). Keuzes voor de andere vreemde taal verschillen per school, maar zijn gewoonlijk Frans, Duits, Arabisch, Japans en/of Chinees. Daarnaast bieden veel scholen ook nog een regionale taal (zoals Javaans of Balinees) aan.^[12] Islamitische scholen geven ook religieuze opvoeding en Arabisch, en hier is vaak ook een vierde keuzeprofiel ‘religie’ met vakken als koranstudie. Het eindexamen is in wiskunde, Indonesisch en Engels plus de vakken van het profiel.

Op de SMK zijn er dezelfde negen standaardvakken als op de SMA, maar in plaats van een profielkeuze is de rest van het programma gebaseerd op een beroepskeuze. Er zijn tientallen richtingen, en elke school heeft een andere combinatie van opleidingen. In grote lijnen zijn er negen beroepsgroepen op de SMK-scholen: technologie; ICT; gezondheid; landbouw; visserij; business en management; toerisme; kust en ambact; en podiumkunsten.^[13] Het eindexamen is in wiskunde, Indonesisch en Engels plus vakken van het beroepsveld.

---

Beroepsonderwijs en hoger onderwijs

Het vervolgonderwijs na de middelbare school (na de SMA) heet in het Indonesisch ‘pendidikan tinggi‘ (hoger onderwijs). Dit omvat zowel het beroepsonderwijs als het wetenschappelijk onderwijs, en wordt gegeven op “academies, technische hogescholen, hogescholen, instituten, of universiteiten.”^[2] In totaal zijn er in Indonesië bijna 3.300 van dat soort instellingen, waarvan een klein deel (120) van de overheid is en de rest privaat. Die publieke instellingen zijn over het algemeen wel veel groter, met 2,2 miljoen studenten in totaal, in vergelijking met 4,7 miljoen studenten op de private hogescholen en universiteiten.

Het beroepsonderwijs bestaat uit de ‘Diploma‘-programma’s op niveaus D1 t/m D4 (eenjarig t/m vierjarig). Dit is vergelijkbaar met het mbo of hbo in Nederland. Het wetenschappelijk onderwijs heeft de niveaus S1 (‘Sarjana‘ of bachelor), S2 (‘Magister‘ of master) en S3 (‘Doktor‘ of doctor, een promotie). D4 wordt soms ook wel voorgesteld als de ‘praktische’ variant op S1, dus vergelijkbaar met een bachelor op hbo-niveau in Nederland. Veel instellingen bieden óf Diploma-programma’s aan óf hoger onderwijs, maar sommige ook allebei. Van de in totaal 6,9 miljoen studenten volgen er zo’n 890.000 een ‘Diploma‘-programma, 5,6 miljoen een bachelor, 325.000 een master en 34.000 een promotie.^[14]

Het is in Indonesië niet zo gebruikelijk dat studenten na een bachelor (S1) direct doorstuderen voor een master. De meeste masterstudenten volgen deze studie in opdracht van en betaald door hun werkgever. Waar bachelorstudenten dus ongeveer 20 jaar oud zijn, ligt de leeftijd van masterstudenten vaak tussen de 30 en 40.

Over het algemeen hebben de publieke universiteiten een veel beter imago dan de private instellingen. Veel private hogescholen, universiteiten en academisch zijn religieus, of bijvoorbeeld eigendom van grote bedrijven, en richten zich alleen of vooral op het opleiden van hun eigen personeel. De beste universiteiten volgens de internationale ranking van QS (2018) zijn Universitas Indonesia (UI) in Depok/Jakarta, Institut Teknologi Bandung (ITB) en Universitas Gadjah Mada (UGM) in Jogjakarta. Dit zijn ook de enige universiteiten die in de top-100 van Azië en top-400 van de wereld staan. De hele top-10 van Indonesische universiteiten is te vinden op het eiland Java.

---

Lees ook…

• Top 11: beste universiteiten van Indonesië
• Tellen in het Indonesisch (getallen)
• Salarissen en minimumloon in Indonesië (2018)
• Het leven van arbeiders in Indonesische kledingfabrieken

---

Voetnoten/bronnen

^[1] Indonesische grondwet: Undang-Undang Dasar Negara Republik Indonesia Tahun 1945 (UUD1945, pdf).
^[2] Indonesische onderwijswet: Undang-Undang Republik Indonesia Nomor 20 Tahun 2003 tentang Sistem Pendidikan Nasional (UU 20/2003, pdf).
^[3] Nationale standaard voor voorschoolse educatie: Standar Nasional Pendidikan Anak Usia Dini (SN PAUD, pdf).
^[4] Statistieken over Indonesische basisscholen: Statistik Sekolah Dasar (SD) 2016/2017 (SD 16/17, pdf).
^[5] Lesprogramma voor basisscholen: Kurikulum 2013 Sekolah Dasar (K-13 SD, pdf).
^[6] De Pancasila is de staatsfilosofie van Indonesië met principes over godsdienst, rechtvaardigheid en tolerantie. In dit schoolvak leert men over deze principes en de grondwet.
^[7] Statistieken over Indonesische onderbouwscholen: Statistik Sekolah Menengah Pertama (SMP) 2016/2017 (SMP 16/17, pdf).
^[8] Lesprogramma voor onderbouw middelbare school: Kurikulum 2013 Sekolah Menengah Pertama (K-13 SMP, pdf).
^[9] Statistieken over het onderwijs: Ikhtisar Data Pendidikan Tahun 2016/2017 (Ikhtisar, pdf).
^[10] Statistieken over Indonesische hogere middelbare scholen: Statistik Sekolah Menengah Atas (SMA) 2016/2017 (SMA 16/17, pdf).
^[11] Statistieken over Indonesische beroeps-middelbare scholen: Statistik Sekolah Menengah Kejuruan (SMK) 2016/2017 (SMK 16/17, pdf).
^[12] Lesprogramma voor hogere middelbare school: Kurikulum 2013 Sekolah Menengah Atas (K-13 SMA, pdf).
^[13] Lesprogramma voor beroeps-middelbare school: Kurikulum 2013 Sekolah Menengah Kejuruan (K-13 SMK, pdf).
^[14] Statistieken over Indonesisch hoger onderwijs: Statistik Pendidikan Tinggi 2017 (Dikti 2017, pdf).
^[*] Islamitische scholen onder het Ministerie van Godsdienst hebben afwijkende namen: basisschool is Madrasah Ibtidaiyah (MI) i.p.v. SD, onderbouwschool is Madrasah Tsanawiyah (MTs) i.p.v. SMP en bovenbouwschool is Madrasah Aliyah (MA) i.p.v. SMA of SMK.