Krakatau 1883 (deel 1): de eerste berichtgeving

In mei 1883 begon de activiteit van het vulkaaneiland Krakatau (Nederlands-Indië). Dit mondde uit tot een van de grootste vulkaanuitbarstingen in de moderne geschiedenis op 27 augustus 1883, waarbij de vulkaan zichzelf opblies, en grote delen van de kusten van Java en Sumatra verwoest werden.

De serie Krakatau 1883 op In de Archipel beschrijft de vulkaanuitbarsting van de Krakatau in het jaar 1883 aan de hand van krantenberichten uit die tijd. Sindsdien is er natuurlijk heel veel geschreven over deze ramp, een van de grootste natuurrampen sinds mensenheugenis, maar deze serie laat zien hoe er in die tijd zelf naar gekeken werd. Dit eerste deel gaat over de aanloop naar de ramp (vulkanische activiteit vanaf mei 1883), de uitbarsting zelf (27 augustus 1883) en de eerste krantenberichten direct daarna. Het tweede deel gaat over de eerste ooggetuigenverslagen. Het derde deel beschrijft een expeditie naar de Lampongs (zuidelijk Sumatra) vanuit Batavia, kort na de ramp.

Inleiding: de Krakatau

De omgeving van de Krakatau aan de vooravond van de uitbarsting in 1883. Klik op de afbeelding voor een groter kaartje.

De Krakatau was een vulkanisch eiland van ongeveer 800 meter hoog in de Straat Soenda, de zeestraat tussen de eilanden Java en Sumatra (toenmalig Nederlands-Indië). De uitbarsting van deze vulkaan in augustus 1883 is een van de grootste natuurrampen in de moderne geschiedenis, met tienduizenden doden tot gevolg.

De uitbarsting was wereldwijd nieuws, maar natuurlijk zeker in Nederlands-Indië, dat zwaar getroffen werd. De Indische hoofdstad Batavia lag zo’n 150 km ten oosten van de vulkaan, en de kranten daar (waaronder het Bataviaasch Handelsblad en de Java-Bode) stonden dagelijks vol met nieuws over de uitbarsting en de gevolgen. In dit artikel worden de gebeurtenissen beschreven aan het hand van het nieuws uit die (en andere) kranten.

Begin van de activiteit (mei-juni 1883)

De Nederlandsch Indische Stoomvaart Maatschappij zag brood in de uitbarsting, en bood meteen een weekendtrip aan naar de Krakatau (advertentie in Bat. Hbl. 24/05/1883, p2)

De eerste meldingen over vulkanische activiteit van de Krakatau staan in de kranten op dinsdag 22 mei. Zo schrijft het Bataviaasch Handelsblad (p4) die dag: “Volgens verklaring van den gezagvoerder van een Amerikaansch schip en verscheidenen visschers, is Zondag ll. een aschregen en rookwolken uit den top van het eiland Krakatau waargenomen.” Die dagen leidde dit zelfs in Batavia (hemelsbreed 150 km verderop) tot “de dreuningen en het gedruisch in de verte” en “min of meer hevige knallen”.

Een dag later staat er in de Java-Bode (p6) ook een telegram van de resident van Lampong (de huidige provincie Lampung): “Resident Lampongs seint: Berg Roewatan op Krakatau sedert Zondag morgen tien uur rook en asch uitgeworpen. Rommelend geluid nu en dan vergezeld van een ander overeenkomende met saluutschoten daarbij gehoord. Waarschijnlijk voorbode uitbarsting.” Het Bataviaasch Nieuwsblad van die dag (p5) is voldoende gerustgesteld: “Het verschijnsel is voldoende verklaard en ver genoeg af om niet langer verontrustend te werken op de zenuwen onzer stadgenooten.”

Na de expeditie van de Stoomvaart Maatschappij naar de Krakatau in het weekend (zie de advertentie), stonden de kranten op maandag 28 mei vol met ooggetuigenverslagen, zoals in de Java-Bode (p3): “Het geheele eiland is met een zwarte, sombere lijkwade van asch en steenen en lava overtogen. Alle plantengroei, alle bosch is vernietigd, de vulkaan heeft alles bedolven en herschapen in woestenij des doods.” Toch had het reisgezelschap niet het idee dat het gevaarlijk was, want een groot deel van de passagiers heeft zelfs nog een wandeling over het eiland Krakatau gemaakt.

Op basis van een ‘Reuter-telegram’ (de voorloper van persbureau Reuters) wordt de uitbarsting op 25 mei voor het eerst in Nederlandse kranten gemeld. Zo meldt de Provinciale Drentsche en Asser Courant (p3): “Een hevige vulcanische uitbarsting heeft sedert 20 Mei in Krakatoa plaats.” Waarschijnlijk omdat het bericht via het Britse Reuter komt gebruiken alle Nederlandse kranten die week de Engelse naam Krakatoa.

Afbeelding van Anjer van voor de ramp, uit 1849 (bron: Tropenmuseum)

Na deze eerste activiteit van de Krakatau in mei werd de vulkaan eerst weer rustig. Ook in de eerste helft van juni werd er weinig meer vernomen van de Krakatau, maar op 20 juni stond er weer een telegram uit Anjer in de kranten: “Krakatau ten half zes weder zwaar rookende, hooren hier geluid als donder in de verte.” Ook deze opleving van de uitbarsting doofde echter na een paar dagen weer uit.

Aanloop naar de grote uitbarsting (augustus 1883)

Pas op 14 augustus werd er weer melding gemaakt van de activiteit, ditmaal in de krant De Locomotief in Semarang (p3): “Krakatau rookt nog altijd op twee punten en dikwijls ondervinden voorbijgaande schepen aschregens.” Twee dagen later schrijft het Bataviaasch handelsblad (p5): “De kommandant van het gisteren hier aangekomen stoomschip Madura, der maatschappij Nederland, rapporteerd, dat hij eergisteren, voorbij Krakatau stoomende, zeer veel last heeft gehad van de nog wijd en zijd in den omtrek neervallende asch uit den krater.”

familie Beyerinck Ketimbang Lampung film.jpeg

De fictieve familie Beyerinck in de gedramatiseerde documentaire Krakatoa: The Last Days van de BBC uit 2006.

De Krakatau zelf was rond die tijd door de dichte aswolken meestal niet zichtbaar. Als de as echter af en toe optrok was te zien dat de uitbarsting al grote gevolgen had. Controleur (een lokaal bestuurder) Willem Beyerinck van Ketimbang (nu Katibung in de provincie Lampung) meldde: “De bosschen op en om de bergen Perboewatan en Danan en op het daar nabijgelegen eiland Tamiang zijn geheel en die van Klein Krakatau voor een groot deel vernield.” (De Locomotief, 24 augustus 1883, p2).

Eerste berichten over de grote uitbarsting (27 augustus 1883)

Telegrammen uit Serang (Java-Bode, 27 augustus 1883, p4).

De grote uitbarsting vond plaats op maandag 27 augustus 1883. De kranten van die dag melden op basis van onder andere telegrammen wat er allemaal gaande is. De Java-Bode meldt dat er die nacht in Batavia een asregen gevallen was. Uit Anjer was de middag ervoor om 2 uur nog bericht gekomen: “hier zoo donker dat men geen hand voor oogen zien kan. Krakatau is geheel in zwarte rook gehuld”, maar daarna was er geen telegraafcontact meer mogelijk geweest. Een telegram uit Serang (zie hiernaast) meldde een zeebeving bij Merak, en in de middag bereikte die tsunami ook Batavia: “Te ongeveer „één ure” heeft de zeebeving, die Poeloe Merak in den vroegen morgen teisterede, met haar uitloopers ook onze stad bereikt.”

De kranten in verder weg gelegen steden als Semarang en Soerabaja moesten nog gissen wat er precies aan de hand was. Het Soerabaijasch handelsblad meldde “aanhoudende knallen” in Soerabaja (Surabaya). Er werd onder andere gedacht aan waarchuwingsschoten van schepen of een uitbarsting van de vulkaan Kloet (Kelud). Waar de Kloet echter op 80 kilometer afstand ligt, bleek het in werkelijkheid te gaan om de ruim 800 kilometer verderop gelegen Krakatau. In Semarang (bijna 600 km vanaf Krakatau) “dreunen [de huizen] op hunne grondvesten.”

Een dag later staat in de Java-Bode (p4.: “Onrustbarende geruchten loopen hier over Anjer en omstreken. Menigeen beweert dat daar alles verwoest is.” Het Bataviaasch handelsblad publiceert een nog verontrustender telegram (p5): “Serang, 28 Augustus. De asch ligt hier ter hoogte van zeven centimers. Gebouwen onbeschadigd. Anjer, Merak verwoest. Vele lijken zijn aangespoeld. De schade is belangrijk.” Verder wordt gemeld dat de tsunami in Batavia ervoor zorgde dat “zelfs rivierstoombootjes” op de wal werden gesmeten en ook enkele boten zonken.

Op woensdag de 29e kwam meer informatie beschikbaar doordat de Java-Bode onder andere twee regeringstelegrammen kon publiceren. De hoogte van de tsunami wordt inmiddels geschat op 30 meter. De resident van Bantam meldde daarbij: “Het aantal door vloedgolven omgekomen personen in de afdeeling Tjeringin wordt op tien duizend geschat.”

Regeerings Telegram. Java-Bode, 29 augustus 1883 (p5)

“De ramp die Bantam getroffen heeft is ontzettend groot. De geheele kuststreek van Merak tot Tjeringin door vloedgolven verwoest. Van Anjer en vuurtoren 4e punt bestaat niets meer; ook Telokbetong en vuurtoren Varkenshoek zijn verwoest. Krakatau is ingestort zoodat, waar vroeger top was, nu water staat.

(…) Afdeeling Anjer en groot deel van Noord en West Bantam door aschregen in dorre zand-woestein herschapen; veevoeder is er niet meer, bevolking voor zoover niet verongelukt verlaat in wanhoop de kust, onzeker waarheen te gaan. Ingenieur Nieuwenhuis (…) arriveerde gisteren morgen te Merak. Vond daar alles geraseerd; directie-keet op vrij hooge heuvel verdwenen; van alle bewoners slechts één European en twee inlanders gevonden; vloedgolf tot ver boven dak van genoemde gebouw, dus circa dertig meter hoog. De eenige geredde, de boekhouder Pechler, nog te versuft om veel details te geven; bewoners schijnen allen op heuvels gevlucht. Hij toevallig op hoogeren berg. Vijf Europesche beambten met vrouwen en kinderen vermist; locomotieven en kranen als blikwerk gedeukt en in stukken; geen lijken gevonden. (…) kustlijnen geheel andere vorm gekegen (…) massaas wrakhout op de zee.”

Ook de dagen daarna stonden de kranten vol met pagina’s lange artikelen over wat het Bataviaasch handelsblad noemde “de laatste ramp”. Op de 30e werd nogmaals gemeld dat Anjer volledig verwoest was: “Anjer bestaat niet meer! Alles, alles is weg en geeft niets anders te aanchouwen dan een groote modderpoel. (…) In één woord, men kan niet zien, dat er ooit een plaats Anjer genaamd, bestaan heeft” (Bat. Hbl., p5). De resident van Bantam schatte in dat het ergste leed nu wel geleden was: “Vermoedelijk zullen geen verdere onheilen gebeuren, daar krater Krakatau is ingestort en alles nu rustig is.”

De Nederlandsche staatscourant, de officiële krant van de Nederlandse overheid, meldde op 31 augustus voor het eerst over de uitbarsting. Er werd geschreven dat de gehele omvang van de ramp nog niet bekend was, maar dat al wel duidelijk was dat “Vaarwater straat Soenda geheel gewijzigd. Krakatau ingestort (…) Waarschuwingen voor zeevarenden zijn naar Suez, Aden, Melbourne en Hongkong geseind” (p2). Het Rotterdamsch nieuwsblad van dezelfde dag (p1) voegde daar nog aan toe dat kaarten van het gebied niet langer te vertrouwen waren, en dat het gevaar nog groter was doordat de vuurtorens vernield waren.

Meer nieuws komt binnen (begin september 1883)

“De week, die heden ten einde loopt, is zeker een der gedenkwaardigste en verschrikkelijkste, die West Java en Zuid Sumatra ooit hebben beleefd.” De Java-Bode schrijft op zaterdag 1 september dat duidelijk is geworden dat “alle stadjes en dessas met hun bewoners zijn weggevaagd.” Door de “met bliksemsnelheid oprijzende zeebeving” (tsunami) werden bijna alle inwoners gedood. “Kortom, op Maandag 27 Augustus heeft West Java en Zuid Java zijn dag van Herculanum en Pompeji gehad.” (Java-Bode, 1 september, p3)

In het regeringstelegram van 29 augustus stond al dat Telok Betong^[1] (in de Lampongsche districten) verwoest was. Op 2 september kwam er meer nieuws uit deze regio van zuidelijk Sumatra naar Batavia, toen een schip terugkwam om verslag te leggen. Daaruit bleek dat er niet alleen grote verwoesting was, maar ook onrust onder de bevolking: “Drie palen^[2] ver landwaarts in is alles verwoest; men kan zich geen denkbeeld maken van de overal heerschende ellende. Men vond duizend lijken drijvende. (…) De Lampongsche distrikten verkeeren in een staat van volslagen anarchie. De nog levende Europeanen verkeeren in het grootste levensgevaar. (…) De lieden, door onzen berichtgever allerwege ontmoet, zijn zeer verbitterd en wijten, even als de Bantammers de schuld van het hun overkomen onheil aan het gouvernement” (Bat.Hbl., 3 september, p6).

De Peperbaai enkele decennia later (rond 1920). Bron: Tropenmuseum.

Ook over de westkust van Java komen steeds meer details naar buiten. Uit Panimbang, aan de Peperbaai, kwam bijvoorbeeld het nieuws “dat daar alles tot 7 paal landwaarts in, verwoest is door de vloedgolf en de vluchtenden door het water werden ingehaald en zoo verdronken zijn” (Java-Bode, 8 september, p5). Ook wordt aangegeven dat het lawaai van de uitbarsting zelfs in Makassar (Zuid-Sulawesi) gehoord is: “Men dacht dat ergens in den omtrek kanonschoten gelost werden.” (Bat.Hbl., 8 september, p7). De afstand van de Krakatau naar Makassar is hemelsbreed 1.550 kilometer (vergelijkbaar met de afstand van de vulkaan Vesuvius tot Texel)!

Zie ook…

Voetnoten

^[1] Telok Betong (moderne spelling Telukbetung) was de belangrijkste stad in de Lampongse Districten. In 1983 werd Telukbetung samengevoegd met de naastgelegen stad Tanjungkarang tot Bandar Lampung, letterlijk ‘Haven(stad) van Lampung’.
^[2] In Nederlands-Indië werd de lengtemaat ‘paal‘ gebruikt. De afstand van 1 paal was op Java ongeveer 1,5 km en op Sumatra ongeveer 1,85 km.