In Indonesië, als land met de grootste moslimbevolking ter wereld, is de ramadan een belangrijk jaarlijks terugkerende maand. Ook tijdens deze islamitische vastenmaand kun je als toerist naar Indonesië op reis gaan, maar het is wel goed om met de gebruiken rekening te houden. Hetzelfde geldt voor het Suikerfeest, als het einde van de vastenmaand gevierd wordt. Dit artikel geeft een overzicht van wat de ramadan en het Suikerfeest in Indonesië inhouden, en hoe je daar als toerist rekening mee kunt houden.
Inhoudsopgave
- Wanneer is de ramadan en het Suikerfeest?
- Waar in Indonesië doet men aan de ramadan?
- Wat is ramadan? (gebruiken en rituelen in Indonesië)
- Als toerist in Indonesië tijdens de ramadan
- Openingstijden tijdens de ramadan
- Suikerfeest (en verkeershaos)
Wanneer is de ramadan en het Suikerfeest?
De vastenmaand ramadan is de negende maand van de islamitische kalender. Het Suikerfeest (Indonesisch: Idul Fitri of Lebaran) is het feest ter gelegenheid van het einde van de ramadan, en vindt plaats op de eerste dag van de tiende maand.
In het dagelijks leven gebruikt Indonesië de ‘gewone’ (gregoriaanse) kalender, maar voor het bepalen van de datum van islamitische (feest)dagen wordt de islamitische kalender gebruikt. Omdat het begin van een nieuwe maand in de islamitische kalender gebaseerd is op de waarneming van de nieuwe maan, is van tevoren nooit precies te voorspellen op welke datum dit plaatsvindt. Ook begint de maand niet overal ter wereld op precies hetzelfde moment. De onderstaande data zijn een berekende voorspelling van de data van de ramadan en het Suikerfeest in de komende jaren. Gedurende het jaar zelf komen de Indonesische overheid en de islamitische organisaties Nahdlatul Ulama en Muhammadiyah met vastgestelde data, waar de meeste mensen zich vervolgens aan houden. Omdat de islamitische kalender ongeveer 10 tot 12 dagen korter is dan de ‘gewone’ kalender vallen de ramadan en het Suikerfeest elk jaar iets eerder in het jaar.
| Jaar | Ramadan |
Suikerfeest |
| 2018 | 16 mei – 14 juni | 15 juni |
| 2019* | 6 mei – 4 juni | 5 juni |
| 2020** | 24 april – 23 mei | 24 mei |
| 2021 | 13 april – 12 mei | 13 mei |
| 2022 | 2 april – 1 mei | 2 mei |
| 2023 | 23 maart – 20 april | 21 april |
| 2024 | 11 maart – 9 april | 10 april |
* Voor een volledig overzicht van feestdagen in Indonesië in 2019, zie Feestdagen in Indonesië 2019.
** Feestdagen in Indonesië 2020.
Waar in Indonesië doet men aan de ramadan?
De ramadan wordt gevolgd door de islamitische gemeenschap. Volgens de officiële cijfers is ongeveer 87% van de Indonesiërs moslim, dus in verreweg het grootste deel van het land doet men ook aan de ramadan.
Kaart van religies in Indonesië. Over het algemeen geldt: hoe groener, hoe meer moslims, dus hoe nadrukkelijker men doet aan de ramadan en het Suikerfeest. NTB bestaat uit de eilanden Lombok en Sumbawa; NTT uit Flores, Sumba en Timor.
Regio’s waar moslims een minderheid vormen zijn de grotendeels protestantse regio’s van het Batakvolk in Noord-Sumatra en de meeste eilanden voor de westkust van Sumatra, van de Minahasa in Noord-Sulawesi, Toraja in Zuid-Sulawesi, de eilanden Sumba en Timor, en grote delen van Papoea. Katholieke regio’s zijn het eiland Flores, het zuidelijke deel van Papoea en het noordelijke deel van de provincie West-Kalimantan. Op het eiland Bali is een grote meerderheid hindoeïstisch. De stad Singkawang in West-Kalimantan is grotendeels boeddhistisch. Op de Molukken is een kleine meerderheid moslim, maar wonen ook veel protestanten.
De Istiqlal-moskee (nationale moskee) en kathedraal van Jakarta staan tegenover elkaar in het centrum van Jakarta.
Dit betekent dus dat de ramadan vooral nadrukkelijk gevolgd wordt op de grootste delen van Sumatra, Kalimantan en Sulawesi, op de eilanden Java, Lombok en Sumbawa, en deels op de Molukken. Voor de viering van het Suikerfeest geldt hetzelfde. Dit is echter een nationale feestdag en alle Indonesiërs zijn rondom deze dag enkele dagen vrij. Ook als het Suikerfeest dus niet specifiek gevierd wordt is dit voor de lokale bevolking een vakantie.
In islamitische regio’s waar veel toeristen komen, zoals de Gili-eilanden en Jogjakarta, zijn op toeristen gerichte cafés en dergelijke vaak gewoon open. Het is echter wel gebruikelijk dat bijvoorbeeld discotheken de hele maand gesloten zijn, en sommige cafés schenken tijdens de ramadan geen alcohol.
Wat is ramadan? (gebruiken en rituelen)
Een moskee in Makassar.
De ramadan staat ook bekend als de vastenmaand. Het vasten vindt plaats tussen het ochtendgloren (ruim een uur voor zonsopkomst) en zonsondergang. In Indonesië is dat ongeveer tussen 5:00 en 18:00 (de precieze tijd hangt af van de locatie en de tijd in het jaar). Tussen deze tijden wordt er door moslims niet gegeten, gedronken en gerookt. Ook seks en liegen, schelden en vloeken zijn niet geoorloofd.
Het vasten geldt in principe voor alle volwassenen (vanaf de puberteit). Kinderen doen vaak gedeeltelijk mee, bijvoorbeeld alleen ’s ochtends of niet elke dag. Men hoeft niet te vasten tijdens ziekte, zwangerschap en menstruatie, en ook mensen die op reis gaan kunnen de vast overslaan (gewoonlijk om deze later in te halen).
Tijdens de ramadan staan moslims vroeg op voor een maaltijd (sahur) voor het ochtendgloren. Na het gebed van de zonsondergang (maghrib) is het tijd voor de maaltijd waarmee het vasten wordt gebroken (iftar). De sahur doet men gewoonlijk thuis, maar de iftar (in Indonesië bekend als buka puasa oftewel ‘het openen van het vasten’) is een gelegenheid die vaak in grotere groepen wordt gedaan, bijvoorbeeld met de hele familie met collega’s, of bij de moskee.
De markt van Bendungan Hilir in Jakarta, waar snacks voor de iftar verkocht worden.
Werkgevers houden rekening met de ramadan. Vaak betekent dit dat het werk ’s ochtends eerder begint, dat de lunchpauze wordt afgeschaft en dat men dus ’s middags eerder klaar is. Daardoor heeft men daarna tijd om uit te rusten, om de iftar-maaltijd voor te bereiden, of om op tijd voor zonsondergang thuis te zijn. Tegen het einde van de middag zijn er op veel plaatsen markten om eten en snacks te verkopen voor bij de iftar.
Moslims bidden tijdens de ramadan extra vaak. De oproep tot het gebed (uit de luidsprekers van de moskeeën) is tijdens de ramadan gewoonlijk extra vaak, extra lang en extra luid.
Als toerist in Indonesië tijdens de ramadan
Je kunt ook tijdens de ramadan prima als toerist op reis gaan in en naar Indonesië. Het is echter wel goed om rekening te houden met de gebruiken tijdens de vastenmaand en daar respect voor te tonen.
Een restaurant dat overdag toch open is, maar met gesloten gordijnen (bron: Indohoy).
Van niet-moslims wordt niet verwacht dat zij vasten of zich op andere manieren aan de ramadan houden, en het is dus geen probleem om overdag te eten, drinken of roken. Het is echter wel gebruikelijk om het vasten te respecteren, en dus niet te eten, drinken of roken in het openbaar. Men begrijpt dat de meeste toeristen niet vasten, maar uit respect is het beter om bijvoorbeeld niet midden op een dorpsplein te gaan zitten eten of drinken. Op veel plaatsen is een klein deel van de restaurants overdag wel open (met de gordijnen dicht). Dit geldt in elk geval voor fastfoodketens en voor de meeste restaurants van hotels.
Zoals hierboven uitgelegd zijn er tijdens de ramadan op veel plaatsen ’s middags markten om eten en snacks te verkopen voor bij de iftar. Ook hier is het natuurlijk niet de bedoeling om dit meteen (voor zonsondergang) op te eten.
Tijdens de ramadan is het op veel plaatsen lastiger dan normaal om alcoholische dranken te kopen. De meeste discotheken en nachtclubs zijn de hele maand gesloten, en cafés zijn vaak de hele maand alcoholvrij. Hotels die in andere maanden alcohol verkopen doen dat meestal tijdens de ramadan ook gewoon.
Qua kleding is het in Indonesië altijd aanbevolen om gepaste kleding te dragen (bijvoorbeeld de schouders bedekt). Tijdens de ramadan geldt dit natuurlijk zeker. Hetzelfde geldt voor intimiteit (bijvoorbeeld zoenen) in het openbaar: dit is nooit gebruikelijk, maar zeker niet tijdens de ramadan.
File op de Jalan Asia-Afrika in Bandung.
Omdat mensen de hele dag niet eten en drinken en dus extra vermoeid zijn, is het verkeer tijdens de ramadan minder veilig dan normaal. Zoals hierboven aangegeven geldt het vasten niet voor reizigers. Ook bus- en taxichauffeurs vasten over het algemeen dus niet. Als je echter een auto met chauffeur huurt kan het voorkomen dat de chauffeur wel vast. In de stedelijke gebieden (vooral Jakarta) is de avondspits tijdens de ramadan eerder en hardnekkiger dan normaal. Omdat iedereen voor zonsondergang klaar wil zijn voor de iftar staan er tussen 15:00 en 18:00 vaak extra lange files.
Omdat de oproep tot het gebed (uit de luidsprekers van de moskeeën) tijdens de ramadan extra vaak, extra lang en extra luid is kan het verstandig zijn om oordopjes mee te nemen voor de nachtrust, of een hotel uit te zoeken die niet te dicht bij een moskee staat.
Openingstijden tijdens de ramadan
De regels voor openingstijden en sluitingen van voorzieningen tijdens de ramadan verschillen per regio. Over het algemeen gelden in islamitische regio’s echter een paar vaste patronen.
- De meeste bedrijven (waaronder banken en overheidskantoren) sluiten ’s middags eerder dan gebruikelijk, bijvoorbeeld om 15:00.
- Hetzelfde geldt voor veel musea.
- Restaurants zijn vaak overdag dicht en openen net voor zonsondergang. Restaurants die wél open zijn doen dat vaak met de gordijnen gesloten.
- Hotels zijn meestal open als normaal. Het ontbijt begint dan eerder om de sahur mogelijk te maken, maar meestal is er op de gewone tijd ook nog een ontbijt voor niet-moslims.
- Discotheken en nachtclubs zijn gewoonlijk de hele maand gesloten.
- Uitgaansgelegenheden zoals bioscopen en karaoke mogen vaak wel open maar met beperkte openingstijden, bijvoorbeeld alleen van 20:00 tot middernacht.
- Veel pretparken en zwembaden zijn gewoon open en geven vaak zelfs hoge kortingen, omdat er anders veel minder bezoekers komen tijdens de ramadan. Restaurants bij de pretparken en zwembaden zijn soms wel beperkt open.
- Bezienswaardige moskeeën hebben soms aangepaste openingstijden voor toeristen.
Suikerfeest (en verkeerschaos) in Indonesië
De ramadan wordt afgesloten met het Suikerfeest. Het Suikerfeest is de belangrijkste nationale feestdag van het jaar. Rondom deze dag kondigt de overheid jaarlijks enkele enkele dagen van cuti bersama (gezamenlijk verlof) af. Op deze dagen zijn alle ambtenaren en scholieren zijn vrij, en de meeste bedrijven gaan ook dicht. Rondom het Suikerfeest is nagenoeg heel Indonesië dus een week vrij. Voor mensen in beroepen als chauffeur of huishoudster is het vaak de enige vakantie van het jaar.
Gezamenlijk gebed voor het Suikerfeest in Zuid-Sulawesi
De avond voor het Suikerfeest gaan op veel plaatsen mensen de straat op, soms met vuurwerk of toeterende auto’s. Op de dag van het Suikerfeest zelf zijn er ’s ochtends vroeg grote samenkomsten waar mensen samen bidden. Het is gewoonlijk geen probleem voor toeristen om daarbij een kijkje te nemen. In de loop van de dag gaan mensen (in hun mooiste kleding) op bezoek bij familie en buren, krijgen kinderen geld en snoep en eet men een speciale Suikerfeest-maaltijd.
Tijdens het Suikerfeest (en de vrije dagen eromheen) zijn overheidsinstellingen gesloten. Ook veel winkels, markten en restaurants zijn enkele dagen dicht, omdat al het personeel voor de jaarlijkse vakantie terugreist naar hun geboortedorp.
Het onderdeel van het Suikerfeest dat de grootste invloed op toeristen heeft is de mudik: de enorme volksverhuizing van mensen die terugreizen naar hun geboortedorp. Het gaat daarbij vooral om mensen die werken in de grote stad (zoals Jakarta) en een keer per jaar genoeg vrije dagen (en geld van de jaarlijkse Suikerfeestbonus) hebben om naar hun ouders of grootouders op het platteland of op een andere eiland te reizen.
Een grote groep scooterrijders. Per schip zijn zij van Jakarta naar Semarang gekomen, om vanaf daar naar hun geboortedorp in Midden-Java te rijden.
De mudik leidt tot grote verkeerschaos. Vanaf ongeveer een week voor de feestdag staan er lange files, vooral op Java vanuit Jakarta. Trein- en vliegtuigtickets zijn voor deze periode al lang van tevoren uitverkocht, en er staan altijd lange wachtrijen voor de veerboten (vooral die tussen Java en Sumatra). Het is af te raden om in deze periode op Java (en in mindere mate Sumatra) over de weg te reizen, en aan te raden om vlieg- of treintickets maanden vooraf te boeken. Zie ook Mudik: jaarlijkse volksverhuizing.
Omdat vooral de rijkere Indonesiërs (en Maleisiërs) deze periode vaak ook combineren met een korte citytrip of strandvakantie zijn hotels (bijvoorbeeld op Bali) ook eerder volgeboekt.
In de Archipel 