In Indonesië worden meer dan 700 verschillende talen gesproken. De meeste mensen spreken de nationale taal Indonesisch (Bahasa Indonesia), maar daarnaast spreekt bijna iedereen als moedertaal een lokale of regionale taal. Dit artikel geeft een introductie over een van die talen: het Javaans (in het Javaans Basa Jawa en in het Javaanse schrift ꦧꦱꦗꦮ). Dit is de meest gesproken taal van Indonesië: naar schatting bijna 100 miljoen mensen spreken Javaans, en bijna 70 miljoen mensen gebruiken het dagelijks als eerste taal.

Inhoudsopgave

• Sprekers en verspreiding: waar wordt Javaans gesproken?
• Bijzonderheden
• Spreekstijlen
• Javaans schrift
• Enkele woorden in het Javaans

---

Sprekers en verspreiding

Het Javaans is de taal van de Javanen, de bevolkingsgroep van het midden en oosten van het eiland Java (de provincies Midden-Java, Oost-Java en Jogjakarta). Op het Oost-Javaanse eiland Madura wordt geen Javaans maar Madoerees gesproken. In West-Java spreken de mensen Soendanees, en rondom de hoofdstad Jakarta wordt Betawi (Bataviaasch-Maleis) gesproken. Langs de noordkust van het westen van Java komen echter wel dialecten van het Javaans voor. Zowel rondom de stad Cirebon als in het noorden van de provincie Banten spreekt men Javaanse dialecten met invloeden uit het Soendanees.

In totaal spreken naar schatting bijna 100 miljoen mensen Javaans. Zo’n 70 miljoen daarvan spreken het dagelijks als eerste taal. De meeste Javanen spreken naast Javaans ook Indonesisch (Bahasa Indonesia), al komt het vooral op het platteland nog wel voor dat vooral oudere mensen alleen Javaans spreken. Op scholen in het Javaanse taalgebied is Indonesisch de taal van het onderwijs, maar is Javaans ook een van de schoolvakken op de basisschool en middelbare school.

Van de bijna 70 miljoen mensen die dagelijks Javaans spreken wonen er zo’n 28,5 miljoen in Midden-Java, 25,5 miljoen in Oost-Java en 3 miljoen in Jogjakarta. In de drie westelijke provincies van Java (West-Java, Jakarta en Banten) zijn het er samen nog zo’n 1,5 miljoen.

Javanen hebben zich echter ook over heel Indonesië verspreid. Grote groepen Javaans-sprekers zijn er vooral in enkele provincies op het eiland Sumatra: Lampung (3,8 miljoen), Zuid-Sumatra (1,4 miljoen), Noord-Sumatra (0,9 miljoen), Riau (0,7 miljoen) en Jambi (0,6 miljoen). Ook in Suriname wordt Javaans, of een Surinaams-Javaans dialect, gesproken, naar schatting door zo’n 75.000 mensen.

---

Bijzonderheden van het Javaans

Het Javaans is net als het Indonesisch een Austronesische taal. Er zijn dan ook gelijkenissen tussen de talen wat betreft de grammatica. Zo kennen beide talen geen meervoud, geen werkwoordstijden en geen lidwoorden, en staat in beide talen het bijvoeglijk naamwoord achter het zelfstandig naamwoord (dus ‘boom groen‘ in plaats van ‘groene boom’).

De talen zijn echter wel zo verschillend dat sprekers van beide talen elkaar niet kunnen begrijpen (er is geen ‘wederzijdse verstaanbaarheid‘). Een deel van de woordenschat is vergelijkbaar of verwant, maar dit is onvoldoende om zinnen te kunnen volgen. Van de woorden voor de getallen 1 t/m 10 zijn bijvoorbeeld alleen de woorden voor drie (tiga), vijf (lima) en tien (sepuluh) in beide talen. Zie hieronder bij enkele woorden voor meer getallen in het Javaans. Zowel het Indonesisch als het Javaans hebben tijdens de koloniale tijd leenwoorden uit het Nederlands overgenomen. Tegenwoordig worden er voor ‘moderne’ woorden ook Engelse woorden gebruikt (zoals ‘komputer‘ voor computer).

Een groot verschil tussen Indonesisch en Javaans is dat er in het Javaans gebruik gemaakt wordt van verschillende ‘registers’ of spreekstijlen. Zie hieronder een uitleg daarvan.

Binnen het Javaans zijn er nog weer allerlei dialecten. De belangrijkste dialectgroepen zijn het Midden-Javaans (de standaardtaal zoals gesproken rond de sultanaten van Jogjakarta en Solo), het West-Javaans (gesproken rond Cirebon en Tegal, met veel invloeden uit het Soendanees) en het Oost-Javaans (gesproken in het grootste deel van de provincie Oost-Java, gezien als een rauwere en minder beleefde versie van het Javaans).

---

Spreekstijlen van het Javaans

Het Javaans wordt verschillend gesproken afhankelijk van wie er spreekt, en tegen wie. Er zijn drie verschillende ‘registers’. Deze registers behoren allemaal tot het Javaans, maar toch is een zin met dezelfde betekenis heel anders in een ander register.

• Ngoko: voor informeel taalgebruik. Vrienden of familieleden gebruiken deze spreekstijl tegen elkaar. Mensen met een hogere status kunnen die ook gebruiken om te spreken tegen mensen met een lagere status (bijvoorbeeld een ouder persoon tegen een kind, of een baas tegen een werknemer).
• Madya: formeler dan ngoko maar minder formeel dan krama. Dit wordt bijvoorbeeld gebruikt als onbekenden met elkaar praten, waarbij de statusverschillen niet bekend zijn. Het kan ook gebruikt worden door iemand die tegelijk zowel een hogere als een lagere status heeft dan de gesprekspartner: denk aan een huishoudster tegen het kind van de werkgever. De huishoudster is dan werknemer (lagere status) maar ook ouder (hogere status).
• Krama: voor formeel taalgebruik. Mensen met een lagere status gebruiken dit als zij tegen iemand met een hogere status spreken, bijvoorbeeld een werknemer tegen de baas. Het wordt ook gebruikt in formele situaties, bijvoorbeeld in een vergadering of in een toespraak.

Om te laten zien hoe groot de verschillen tussen de spreekstijlen kunnen zijn worden vaak de voorbeelden gebruikt uit het boek Javanese grammar for students van Stuart Robson uit 1992. De drie onderstaande zinnen betekenen elk “ik heb rijst gegeten.”

• Ngoko (meisje tegen zusje): “Aku wis mangan segane.”
• Madya (huishoudster tegen meisje): “Kula mpun nedha sekule.”
• Krama (meisje tegen oom): “Kula sampun nedha sekulipun.”

Naast de drie spreekstijlen zijn er ook nog bepaalde woorden waarvoor een apart ‘woord van eerbetoon’ (krama inggil) bestaat. Dit kan gecombineerd worden met alle drie de spreekstijlen. Het meisje dat tegen haar zusje spreekt zal dus ngoko gebruiken, maar als ze óver hun vader spreekt zal ze voor sommige woorden de krama inggil-variant gebruiken, als eerbetoon voor haar vader. Het krama inggil-woord voor ‘eten’ is “dhahar”. Als het meisje dus tegen haar zusje zegt “vader heeft de rijst gegeten” dan wordt de zin “Bapak wis dhahar segane.”

---

Javaans schrift

Het Javaans wordt tegenwoordig meestal geschreven met het Latijnse (‘gewone’) alfabet. De spelling van de Javaanse taal in het Latijnse schrift werd in de koloniale tijd bedacht op basis van het Nederlands. In 1972 werd de spelling, net als die van het Indonesisch, aangepast, waardoor bijvoorbeeld de oe-klank niet langer geschreven werd met een ‘oe’ maar met een ‘u‘, en de tsj-klank niet meer met ‘tj’ maar met ‘c‘.

Oorspronkelijk wordt het Javaans niet met het Latijnse alfabet geschreven, maar met een speciaal Javaans schrift. Het Javaanse schrift was gebaseerd op het Brahmischrift uit Zuid-Azië, en het lijkt dan ook veel op andere schriften uit onder andere India en Thailand.

Het Javaanse schrift heeft 53 lettersymbolen, maar voor de Javaanse taal worden er over het algemeen 25 gebruikt: 20 medeklinkers (wyanjana) en 5 klinkers (swara). De klinkers worden echter bijna alleen maar gebruikt voor eigennamen en leenwoorden. Voor gewone woorden worden de medeklinkers gebruikt in combinatie met klinkertekens (sandhangan swara). Zonder zo’n teken is de klank van elke letter standaard ‘-a’ (zoals ook in het plaatje). De tekens boven, onder, voor of achter de letter veranderen de ‘a’ in een andere klinker. De letter ‘ha’ in combinatie met het ‘wulu‘-teken erboven wordt dus uitgesproken als ‘hi’. Er zij nverder ook nog allerlei andere tekens voor hoofdletters, toegevoegde klanken, bijzondere uitspraken en leestekens. Oorspronkelijk werd Javaans geschreven zonder spaties.

Javaans wordt nu dus meestal met het Latijnse alfabet geschreven. Om het Javaanse schrift te behouden wordt dit schrift in de Javaanse gebieden van Indonesië op de scholen ook aangeleerd. Ook wordt het op sommige plaatsen toegevoegd op bijvoorbeeld straatnaamborden en overheidsgebouwen.

---

Enkele woorden in het Javaans

Als er voor woorden zowel varianten zijn in het ngoko (informeel) als het krama (formeel) zijn de vertalingen in die volgorde weergegeven. Een ‘a’ aan het einde van een woord wordt vaak uitgesproken als ‘o’ (als in het Nederlandse ‘bot’). In onderstaande voorbeelden is die uitspraak verduidelijkt met een letter ‘å‘. Alle woorden kunnen ook in het Javaanse script geschreven worden.

Goedemorgen — sugêng enjang
Goedemiddag — sugêng siang
Goedenavond — sugêng sontên
Goedenacht — sugêng dalu

Welkom — sugeng rawuh
Hoe gaat het? — piyé kabaré? • kado pundis kabaripun?
Dankuwel — matur nuwun
Ik kom uit Nederland — aku såkå Walanda • kulå saking Walanda

Ja — iyå • inggih
Nee — ora • mboten

Noord — lor • ler
Oost — wetan
Zuid — kidul
West — kulon • kilen

1 — siji • setunggal
2 — loro • kali
3 — telu • tigå
4 — papat • sekawan
5 — limå • gangsal
6 — enem
7 — pitu
8 — wolu
9 — sångå
10 — sepuluh • sedåså
100 — satus • setunggal atus
1000 — séwu • setunggal éwu

---

Lees ook…

• Tellen in het Indonesisch (getallen)
• Uitspraak van de Indonesische taal
• Is het moeilijk om Indonesisch te leren?