De provincie Banka-Billiton bestaat uit de eilanden Banka (Bangka) en Billiton (Belitung), die ten oosten van Sumatra liggen. In 1710 werd voor het eerst tin gevonden op de eilanden, en sindsdien zijn de tinmijnen de belangrijkste inkomstenbron.

Vroege geschiedenis van de tinmijnen

Al in het jaar 1710 werd op het eiland Banka tin gevonden. De sultan van Palembang, die op dat moment de heerser van het gebied was, liet de lokale bevolking beginnen met mijnbouw. Niet veel later was de VOC op de hoogte, en in 1722 werd een overeenkomst gesloten tussen de VOC en de sultan. De VOC kreeg nu het monopolie op het tin van Banka en de sultan mocht het tin alleen verkopen aan de Nederlanders.

De sultan bracht koelies vanuit China naar Banka. De Chinezen hadden betere technieken voor de tinwinning en al snel kwam de hele organisatie van de tinmijnen in Chinese handen. Op grote delen van Banka veranderde de voertaal in Hakka-Chinees. Bijna een eeuw later, in 1819, nam de Nederlandse staat alle tinmijnen en de werknemers over. De Chinezen stonden hier echter niet meteen achter en het functioneren van de mijnen werd geplaagd door opstanden.

De Billiton Maatschappij

In 1850 besloten twee Nederlandse barons om het eiland Billiton te gaan verkennen, omdat zij verwachtten dat er daar net zulke waardevolle bodemschatten zouden zijn als op Banka. De barons, Wolter Robert van Hoëvell en Vincent Gildemeester van Tuyll van Serooskerken, stuurden een verkenner naar het eiland. Die kwam echter terug met de mededeling: “Het is zeker, dat het eiland Billiton geen tinerts in zijn bodem bevat.” Een jaar later nam baron Van Tuyll echter toch zelf maar een kijkje, en binnen enkele uren vond hij al tin. Samen met twee kompanen besloot hij de tinerts op Billiton te gaan ontginnen. In 1852 werd de concessie aan baron Van Tuyll verleend, zoals blijkt uit het Bijblad van de Nederlandsche Staats-Courant 1852-1853:

Gouvernementscontract tot ontginning van Billiton, No. 56
Heden, Dingsdag den drie en twintigsten Maart achttien honderd twee en vijftig, Verschenen voor mij Johannes Rudolphus Kleijn, openbaar notaris, residerende te Batavia, in Nederlands Indie, (…) in bijzijn der na te noemen getuigen (1) de weledel gestrenge heer Willem Jacob van de Graaff, (2) ten tweede, de weledel geboren heer John Francis Loudon,  (3) ten derde, de hoogwelgeboren heer Vincent Gildemeester baron van Tuyll van Serooskerken.
Alle heren comparanten mij notaris bekend; welke mij notaris te kennen gaven, dat zij, na zich van elkanders qualiteiten te hebben verzekerd, tezamen hebben aangegaan een overeenkomst tot het ontginnen van delfstoffen bevattende, en het in cultuur brengen van onbebouwde gronden op het eiland Billiton.

De eerste jaren verliepen de zaken op Billiton slecht. Vele lokale en Chinese koelies werden ziek of overleden. Baron Van Tuyll was volgens zijn kompanen ongeschikt voor de leiding van het bedrijf. Om de problemen het hoofd te bieden werd in 1860 een naamloze vennootschap opgericht om een en ander te structureren, de Billiton Maatschappij NV.

Zowel op Banka als op Billiton werden ook later nog veel Chinese koelies gebruikt. De Nederlanders gaven ook leidinggevende functies aan de Chinezen, en in 1920 was bijna de helft van de bevolking van Banka-Billiton van Chinese afkomst.

Tinwinning anno nu

Indonesië is samen met China de grootste tinwinner ter wereld. In beide landen wordt meer dan 100.000 ton tin per jaar gewonnen. Het grootste deel van de tinwinning op de eilanden is nu in handen van het Indonesische staatsbedrijf PT Timah (letterlijk ‘Tin NV’). PT Timah maakt onder andere gebruik van 21 baggerschepen voor het winnen van tin uit de zeebodem. Een tweede grote bedrijf dat actief was in het gebied is PT Koba Tin uit Maleisië. Dit bedrijf maakte echter grote verliezen en is daardoor in 2012 gestopt.

Er zijn nog steeds wel Chinese arbeiders op Banka en Billiton, maar niet meer zoveel als aan het begin van de vorige eeuw. Op Billiton is ongeveer een kwart van de bevolking Chinees, en op Banka een achtste. Veder werken er veel migranten vanuit de rest van de Indonesische archipel.

De Billiton Maatschappij stopte al in 1958 met de tinwinning in Indonesië, en is op dat moment onder andere actief in Suriname. Later is de Billiton Maatschappij in 1970 overgenomen door Shell. De ontwikkeling gaat daarna snel en er worden activiteiten gestart in bijvoorbeeld Brazilië, Australië en Canada. In 2001 is het bedrijf gefuseerd met het Australische Broken Hill Proprietary tot BHP Billiton.

Verwoesting van het landschap

Tin is aanwezig in een dun laagje over bijna het gehele grondgebied van de twee eilanden. De grond wordt omgeploegd met graafmachines en de tin wordt er door middel van spoeling uitgehaald. Landbouwgrond, maar ook beschermd bosgebied, wordt op deze manier verwoest. Nadat de tinwinning voltooid is wordt het gebied in principe ‘teruggegeven aan de natuur’. Echter, de vruchtbare toplaag is verdwenen en een kale vlakte is het enige dat overblijft. Landbouw is een stuk moeilijker op deze grond, ook omdat er vaak giftige stoffen in achterblijven, en bos groeit nauwelijks uit zichzelf terug.

Door het spoelen van de grond raakt het grondwater ook vervuild. Volgens de Indonesische milieubeschermingsorganisatie WALHI is het voor de dorpsbewoners nauwelijks mogelijk om nog schoon drinkwater te vinden, en ook in de steden op de eilanden wordt het al lastiger.

Niet alleen op de eilanden wordt het landschap verwoest. Ook in de zeebodem rond de eilanden bevindt zich tin, dat met baggerschepen gewonnen wordt. Door het baggeren wordt het water zeer troebel waardoor vissen niet meer kunnen leven, en ook de koraalriffen worden vernield. Een onderzoeker van de lokale universiteit zegt tegen Milieudefensie: “Als gevolg van de tinwinning is 60 tot 70 procent van de koraalriffen bij Banka afgestorven. Dit heeft grote gevolgen. Zeeschildpadden kunnen zich verplaatsen, maar de reuzenkokkels die leven op het koraal worden door de laag sediment bedekt en gaan dood.”

Gezondheidsrisico’s

Naast de problemen die de tinwinning oplevert voor de omgeving, levert het ook problemen op voor de bevolking. Ten eerste komen er vaak ongelukken voor bij de mijnen. Niet alle mijnen zijn veilig aangelegd en daardoor komen er bijvoorbeeld aardverschuivingen voor. Volgens activisten komen er jaarlijks 100 tot 150 mensen om door ongelukken bij de mijnen op Banka en Billiton.

De lokale bevolking krijgt maar weinig salaris als ze voor de grote bedrijven, zoals PT Timah, werken. Door zelf met een bootje op zee tin te gaan zoeken is de kans op een groter inkomen aanwezig. De lokale illegale mijnwerker Alik: “Het is genoeg om rond te komen, maar het vinden van tin is gokken. Als je gelukt hebt vind je erg veel, en ben je een dag rijk. Als je geen geluk hebt verdien je net genoeg om een beetje te eten.”

Naast de problemen met bedrijfsongelukken levert de tinwinning ook risico’s op ziektes op. Als een mijn wordt verlaten loopt de mijnkrater vol met verzuurd regenwater. Deze kratermeertjes zijn kweekvijvers voor malariamuggen, en het aantal gevallen van malaria is daardoor veel hoger dan op vergelijkbare eilanden.

Vooruitzichten

Tin wordt vooral gebruikt in elektronische apparatuur, zoals mobiele telefoons. Bekende fabrikanten zoals Apple en Samsung geven aan dat ze het belangrijk vinden dat de tin die ze gebruiken op een verantwoorde manier wordt gewonnen. De Britse krant The Guardian heeft beide bedrijven gevraagd of ze tin vanuit deze regio gebruiken, maar de bedrijven konden daar geen uitsluitsel over geven. Het Koreaanse bedrijf LG zegt daarover: “Wij nemen deze zaken serieus en wij geloven dat er branche-breed actie nodig is om de problemen op te lossen.”