In Indonesië worden meer dan 700 verschillende talen gesproken. De meeste mensen spreken de nationale taal Indonesisch (Bahasa Indonesia), maar daarnaast spreekt bijna iedereen als moedertaal een lokale of regionale taal. Dit artikel geeft een introductie over een van die talen: het Soendanees (in het Soendanees Basa Sunda). Dit is de op een na meest gesproken taal van Indonesië: naar schatting 40 miljoen mensen spreken Soendanees, en bijna 33 miljoen mensen gebruiken het dagelijks als eerste taal.

Inhoudsopgave

• • Sprekers en verspreiding: waar wordt Soendanees gesproken?
  • Bijzonderheden
  • Spreekstijlen
  • Soendanees schrift
  • Enkele woorden in het Soendanees

---

Sprekers en verspreiding

Het Soendanees is de taal van de Soendanezen, de bevolkingsgroep van het westelijke deel van het eiland Java (de provincies West-Java en Banten). Langs de noordkust van dit gebied spreken veel mensen Javaans in plaats van Soendanees. Rondom de hoofdstad Jakarta, oorspronkelijk ook een Soendanees gebied, is de taal verdreven door het Betawi (Bataviaasch-Maleis).

Er zijn naar schatting ruim 40 miljoen mensen die Soendanees spreken, waarvan volgens de volkstelling van 2010 ongeveer 32,5 miljoen mensen de taal dagelijks gebruiken. De meeste Soendanezen spreken naast Soendanees ook Indonesisch (Bahasa Indonesia), al komt het vooral op het platteland nog wel voor dat vooral oudere mensen alleen Soendanees spreken. Op scholen in het Soendanese taalgebied is Indonesisch de taal van het onderwijs, maar is Soendanees ook een van de schoolvakken op de basisschool en middelbare school.

Van de 32,5 miljoen mensen die dagelijks Soendanees spreken wonen er zo’n 26 miljoen in West-Java en 5 miljoen in de provincie Banten. Verder zijn er Soendanees-sprekers in de aangrenzende provincies Midden-Java en Lampung (aan de overkant van de zeestraat op het eiland Sumatra), met in die beide provincies ongeveer een half miljoen sprekers.

---

Bijzonderheden van het Soendanees

Het Soendanees is net als het Indonesisch en het Javaans een Austronesische taal. Er zijn dan ook gelijkenissen tussen de talen wat betreft de grammatica. Zo kennen al deze talen geen werkwoordstijden en geen lidwoorden, en staat in beide talen het bijvoeglijk naamwoord achter het zelfstandig naamwoord (dus ‘boom groen‘ in plaats van ‘groene boom’).

Een bijzonderheid in het Soendanees is dat deze taal meervoudsvormen heeft, terwijl de meeste andere Austronesische talen dat niet hebben. Het meervoud wordt in het Soendanees gevormd door de toevoeging van de ‘infix’ (dus midden in het woord) -ar- of -al–. Het woord budak (kind) wordt als meervoud bijvoorbeeld barudak (kinderen). In het Indonesisch is zowel kind als kinderen ‘anak‘, in het Javaans zijn beide woorden ‘bocah‘.

Zoals uit deze woorden al blijkt zijn er grote verschillen tussen Soendanees, Javaans en Indonesisch. Sprekers van deze talen kunnen elkaar niet begrijpen (er is geen ‘wederzijdse verstaanbaarheid‘). Doordat de Soendanezen en Javanen al eeuwenlang naast elkaar wonen op het eiland Java hebben de talen elkaar elkaar natuurlijk wel beïnvloed (dat geldt ook voor de handelstaal Maleis, waarop het Indonesisch gebaseerd is), maar onvoldoende om wederzijdse gesprekken te kunnen voeren.

Net als het Javaans (maar in tegenstelling tot het Indonesisch) maakt het Soendanees van verschillende spreekstijlen of ‘registers’. Zie hieronder een uitleg daarvan.

Een bijzonderheid in de uitspraak van het Soendanees is het gebruik van de klank ‘eu’ (in het internationaal fonetisch alfabet aangeduid met het teken ɤ). Deze uitspraak hiervan zit tussen de Nederlandse ‘eu’ en ‘u’ in, en lijkt op de uitspraak van de ‘a‘ in het Engelse ‘ago‘. De letters ‘f’ en ‘v’ komen van oorsprong niet voor in het Soendanees, dus veel Soendanezen hebben moeite met de uitspraak hiervan als ze een andere taal spreken. Het woord voor ‘provincie’, in het Indonesisch ‘provinsi‘, is in het Soendanees dan ook ‘propinsi‘.

Binnen het Soendanees zijn er verschillende dialecten, grotendeels ingedeeld in vier groepen: west (Banten), noord (rondom Bogor), zuid (rondom Bandung) en oost (rondom Kuningan en Ciamis). Het zuidelijke dialect beslaat het grootste gebied, en dit wordt dan ook wel gezien als de standaardtaal.

---

Spreekstijlen van het Soendanees

Net als het Javaans maakt het Soendanees gebruik van verschillende ‘registers’ of spreekstijlen. De gewone spreekstijl wordt ‘Loma‘ genoemd, of ook wel “kasar” (letterlijk ‘ruw’ of ‘grof’). Dit wordt vooral gebruikt tussen vrienden en goede bekenden. Tegen onbekenden, tegen mensen van hogere status (bijvoorbeeld ouderen of de werkgever) of in formele settings (zoals een vergadering) wordt de beleefde spreekstijl ‘Lemes‘ gebruikt. Binnen beide spreekstijlen zijn er nog weer varianten die het beleefder of juist minder beleefd maken.

In de spreekstijl Lemes zijn er meer overeenkomsten met het Javaans dan in Loma. Dit komt doordat de formele taal Lemes ook bekend stond als de ‘hoftaal’, zoals gesproken in de paleizen van de Soendanese koninkrijken. Dit is vergelijkbaar met wat er gesproken werd in de Javaanse paleizen van bijvoorbeeld Jogjakarta (de formele spreekstijl ‘Krama‘ van het Javaans).

Een voorbeeld van de verschillende spreekstijlen is als volgt. Deze zinnen zijn afkomstig uit een scriptie van Daniel Krauße over o.a. het Javaans en Soendanees (pdf).

• Lemes (formeel): “Anjeun parantos diwartosan ku abdi kedah ayem” — “Er is u gevraagd om te zwijgen”
• Loma (informeel): “Maneh geus dibéjaan ku urang kudu cicing” — “Er is je gezegd stil te zijn”
• Loma pisan (extra informeel): “Sia geus dibejaan ku aing kudu cicing” — “Ik heb je gezegd dat je je kop moet houden”

---

Soendanees schrift

Door de eeuwen heen is het Soendanees geschreven in allerlei verschillende alfabetten, waaronder schriften uit India, het Javaanse schrift, het oud-Soendanese schrift, het Arabische schrift en sinds de Nederlandse koloniale tijd ook het Latijnse alfabet. Tegenwoordig wordt de taal meestal geschreven met dit (‘gewone’) alfabet.

Sinds de jaren 90 proberen de nationale en provinciale overheden echter het gebruik van een eigen Soendanees schrift weer te bevorderen. Het oud-Soendanese schrift werd al een paar eeuwen niet meer gebruikt, dus is er een update van dit alfabet ontwikkeld. Het Soendanese schrift is dus gebaseerd op het oud-Soendanese schrift, maar met enkele versimpelingen waaronder de toevoeging van spaties en leestekens. Ook werden enkele letters toegevoegd omdat er inmiddels leenwoorden uit bijvoorbeeld het Javaans, Indonesisch, Nederlands en Engels zijn die met het oud-Soendanese schrift niet geschreven zouden kunnen worden.

Het Soendanese systeem lijkt in veel opzichten op dat van het Javaanse schrift. De 23 medeklinkers (aksara ngalagena) komen standaard samen met de klank ‘-a’. Vervolgens zijn er 14 accenttekens (rarangkén) die de klinkerklank kunnen wijzigen of een andere klank kunnen toevoegen. Zo wordt de klank ‘ki’ dus gevormd door de letter ‘ka’ met een accentteken erboven die de ‘a’-klank verandert in een ‘i’-klank. In het plaatje staan alleen de zes accenttekens die klinkerklanken maken. De andere accenttekens voegen extra medeklinkers toe of zorgen voor het weglaten van de klinkerklank.

Er bestaan ook zeven klinkers (aksara swara), die vooral worden gebruikt aan het begin van woorden en in eigennamen. Verder worden klinkers dus gevormd door een aksara ngalagena, eventueel in combinatie met een rarangkén.

In het Soendanese schrift wordt Aksara Sunda (Soendanees schrift) geschreven als in het plaatje hiernaast. Dit bestaat dus uit de klinker ‘a’ gevolgd door de medeklinkers ‘ka-sa-ra sa-na-da’. Met behulp van accenttekens zijn de klinkerklanken na de ‘k’ en ‘n’ weggelaten en die na de ‘s’ veranderd van ‘-a’ naar ‘-u’.

---

Enkele woorden in het Soendanees

Goedemorgen — wilujeng énjing
Goedemiddag — wilujeng sonten
Goedenavond — wilujeng wéngi
Goedenacht — wilujeng kulem

Welkom — wilujeng sumping
Hoe gaat het? — kumaha damang?
Dankuwel — hatur nuhun
Ik kom uit Nederland — abdi ti Walanda

Ja — muhun
Nee — henteu

Noord — kaler
Oost — wétan
Zuid — kidul
West — kulon
West-Java — Jawa Kulon

1 — hiji
2 — dua
3 — tilu
4 — opat
5 — lima
6 — genep
7 — tujuh
8 — dalapan
9 — salapan
10 — sapuluh
100 — saratus
1000 — sarébu

---

Lees ook…

• Talen van Indonesië: Javaans
• Tips voor hotels in Bandung (het hart van het Soendanese land)
• Tellen in het Indonesisch (getallen)
• Uitspraak van de Indonesische taal