De stad Tidore Archipel (Kota Tidore Kepulauan) in Noord-Molukken bestaat uit het beroemde vulkanische specerijeneiland Tidore en een deel van het vasteland van Halmahera. In de ‘stad’ vind je ruïnes van 17e-eeuwse forten en het paleis van de sultan van Tidore, maar ook de nieuwe provinciehoofdstad Sofifi.
Uitzicht vanaf Ternate richting het eiland Tidore met vulkaan, en daarvoor het eilandje Maitara.
Dit artikel is onderdeel van de “Ontdek de archipel“-serie over de steden en regentschappen van Indonesië. De artikelen in deze serie zijn niet bedoeld als encyclopedie, maar als overzicht van interessante feiten en achtergronden over de regio’s van Indonesië en hun ‘claim to fame‘: waar staat de stad of het regentschap bekend om en waarom zou je er op bezoek gaan?
Ontdek…
■ …de ligging (plaatsbeschrijving)
■ …het landschap (natuur en bebouwde omgeving)
■ …de bevolking (demografie en cultuur)
■ …de symbolen (bijv. het wapen en betekenis van de naam)
■ …de geschiedenis (gebeurtenissen in de regio)
■ …de bezienswaardigheden (toerisme)
■ …hoe je er komt (bereikbaarheid)
Ontdek de ligging
Ligging van de stad Tidore Archipel (geel), met het eilandje Tidore en een deel van het grotere eiland Halmahera.
De stad Tidore Archipel (Kota Tidore Kepulauan, soms afgekort tot Tikep) ligt in de provincie Noord-Molukken. Met een oppervlakte van 1.550 km² (iets meer dan de provincie Utrecht) is het de op een na grootste stad van Indonesië, na Palangkaraya. De afstand van het uiterste zuiden van de ‘stad’ naar het eiland Tidore is meer dan 100 km. Daarbij is de stad helemaal niet dichtbevolkt, met minder dan 100.000 inwoners. De reden dat het toch een stad (Kota) is en geen regentschap (Kabupaten) is waarschijnlijk historisch: vanaf de 15e eeuw was Tidore de hoofdstad van het gelijknamige sultanaat.
Het centrum van de stad Tidore Archipelis het eiland Tidore zelf (de districten Tidore, Zuid-Tidore, Noord-Tidore en Oost-Tidore), dat minder dan 10% van het oppervlakte van beslaat, maar wel bijna 60% van de inwoners huisvest. Vlakbij liggen de kleine eilandjes Mare en Maitara. Meer dan 90% van het oppervlakte van de ‘stad’ ligt op het naburige grote eiland Halmahera: de districten Oba, Zuid-Oba, Midden-Oba en Noord-Oba. Het vreemde is dat de provinciehoofdstad Sofifi van Noord-Molukken in het district Noord-Oba ligt. Dit is eigenlijk (nog) een vrij klein dorp, maar de hoofdstad is hier in 2010 heen verplaatst omdat er veel meer ruimte voor ontwikkeling is dan in de oorspronkelijke hoofdstad Ternate, en het toch dicht bij de belangrijkste steden Ternate en Tidore ligt. Er zijn plannen om de stad Tidore Archipel te splitsen in twee steden: Tidore en Sofifi. De stad Sofifi zou dan bestaan uit de vier districten op Halmahera.[1]
Tidore Archipel ligt net ten zuiden van de grotere stad Ternate. De afstand tussen de eilanden Ternate en Tidore is op het smalste punt maar 2 km. Verder ligt de stad hemelsbreed op een afstand van ongeveer 300 km vanaf Manado (Noord-Sulawesi), 450 km vanaf Ambon (Molukken) en zo’n 2300 km vanaf de Indonesische hoofdstad Jakarta.
Ontdek het landschap
Uitzicht op zee vanaf het heuvelland op Halmahera, bij het dorp Gita Raja.
Het eiland Tidore bestaat grotendeels uit één grote slapende vulkaan, die met 1730 meter de hoogste berg van de provincie is: de Kie Matubu (of vaak simpelweg de Tidore-vulkaan genoemd). De berghellingen zijn grotendeels bebost, met rondom langs de kust bebouwing (vooral aan de oostkant). Het gedeelte van de ‘stad’ op het vasteland van Halmahera is grotendeels heuvelachtig en bebost, gemengd met kleine dorpjes en landbouw. Langs de kust zijn er enkele vlakkere gebieden, onder andere rond de monding van de rivier Ake Oba bij Sofifi.
Ongeveer de helft van het bosgebied van Tidore Archipel (zowel op Tidore als op Halmahera) is beschermd bosgebied. De belangrijkste landbouwproducten zijn rijst, mais en cassave, en daarnaast groenten en fruit waaronder vooral chilipepers, doekoe, doerian en mango. Ook is er nog steeds een vrij grote productie van specerijen zoals kruidnagel en nootmuskaat.
Ontdek de bevolking
Elk jaar in april vindt het Tidore Festival plaats, ter viering van de stichting van Tidore op 12 april 1108.
Tidore Archipel heeft een bevolking van zo’n 97.000, waarvan zo’n 55.000 op het eiland Tidore (inclusief omliggende kleine eilandjes) en 42.000 op het vasteland van Halmahera.[2] Bijna 40% van de beroepsbevolking werkt in de landbouw of visserij, veel meer dan in andere Indonesische steden.
Volgens de officiële tellingen is 94% van de bevolking van Tidore Archipel moslim en de overige 6% grotendeels protestants. De protestanten wonen nagenoeg allemaal op het vasteland van Halmahera. De originele taal van het gebied is Tidorees, een Papoeataal die veel lijkt op de taal van Ternate en enkele andere lokale talen in de noordelijke Molukken, maar geheel niet op Indonesisch. Als lingua franca wordt in de regio ook Noord-Moluks Maleis gesproken, een creooltaal op basis van het Maleis met invloeden uit de taal van Ternate. Omdat het Indonesisch ook op het Maleis gebaseerd is zijn er vrij veel overeenkomsten tussen de talen, maar voor Indonesiërs uit andere delen van het land is Noord-Moluks Maleis toch moeilijk te verstaan.
Sultan Nuku.
Wellicht de bekendste bewoner van Tidore uit de geschiedenis is sultan Nuku Muhammad Amiruddin. Nuku was prins van Tidore in de 18e eeuw, toen de VOC zijn vader (sultan Jamaluddin) afzette en een stroman als nieuwe sultan aanwees. Nuku wist te ontkomen naar Raja Ampat (West-Papoea), waar hij een leger van Papoea’s en Molukkers samenstelde dat zich verplaatste via kora-kora-boten. In de jaren 1781-1797 vonden vele veldslagen plaats tussen Nuku’s legers en de Nederlanders. Uiteindelijk wist hij in 1797 het eiland Tidore zelf weer te veroveren, en alsnog tot sultan gekroond. In 1995 kreeg hij de titel Nationale Held van Indonesië vanwege zijn inspanningen tegen het koloniale regime.
Ontdek de symbolen
De naam Tidore is naar men zegt een verbastering van de woorden “To adao Rahe” in de lokale taal Tidorees, met de betekenis “ik ben (al) aangekomen”. De toevoeging ‘Kepulauan‘ (Archipel) aan de officiële naam van de stad is waarschijnlijk om duidelijk te maken dat de stad groter is dan het eiland Tidore alleen.
Het wapen van Tidore Archipel bestaat uit een groot aantal attributen die te maken hebben met onder andere de geschiedenis en het landschap. Onderaan zijn een muskaatnoot en vier kruidnagels afgebeeld, omdat Tidore (en de rest van de Molukken) wereldwijd bekend zijn geworden door de specerijen. In het midden zijn in het zwart een parang (kapmes) en salawaku (traditioneel schild) afgebeeld, om de “geest van heldenmoed” van de inwoners te symboliseren. De frase “Toma loa se banari” die onderaan staat betekent in de lokale taal zoiets als “Recht en rechtvaardigheid leidt tot zegeningen, veiligheid en eer.”
Ontdek de geschiedenis
Kaart van de regio uit het begin van de 18e eeuw. Het noorden is rechts. De zes grotere eilanden v.l.n.r. Makian, Moti, Mare (Pottebackers Eyland), Tidore en Ternate
Hoewel er al een koninkrijk op Tidore bestond sinds de 11e eeuw, werd de macht groter vanaf de 15e eeuw. Het koninkrijk was toen inmiddels een islamitisch sultanaat, en kon zich ontwikkelen door de handel in specerijen (vooral nootmuskaat en kruidnagel) met onder andere Javanen, Maleiers, Chinezen en Arabieren. De specerijenhandel nam steeds grotere vormen aan, vooral toen in de 16e eeuw ook de Europeanen kwamen. Het sultanaat Tidore had toen de macht over niet alleen Tidore zelf, maar ook een groot deel van Halmahera en een deel van West-Papoea.
De eeuwige rivaal van Tidore was het sultanaat van het naastgelegen eiland Ternate, dat ook controle had over Ambon en delen van Halmahera, Seram (Ceram) en Sulawesi (Celebes). In 1522 ging Ternate een bondgenootschap aan met de Portugezen, waardoor de macht van Ternate snel groeide. Om daar iets tegen te doen sloot Tidore een bondgenootschap met de Spanjaarden, die de hele 16e eeuw zou aanhouden, ook toen het sultanaat Ternate inmiddels de Portugezen al weer had weggejaagd.
Vanaf het begin van de 17e eeuw hadden de Nederlanders het grootste deel van de specerijenhandel op de Molukken in handen, nadat de VOC drie forten had gebouwd op Ternate en nauw samenwerkte met het lokale sultanaat. De invloed van Tidore en de Spanjaarden werd steeds kleiner, en grotendeels beperkt tot enkel het eilandje Tidore. De Spaanse aanwezigheid op Tidore (en de rest van de Molukken) zou definitief ophouden in 1663, maar Tidore bleef een onafhankelijk sultanaat. De invloed van de VOC werd wel steeds groter en er werd ook intensief gehandeld. De Nederlanders probeerden meermaals Tidore te veroveren, waaronder met succes in 1779 (zie het verhaal over sultan Nuku hierboven).
In de 19e eeuw was de specerijenhandel niet meer zo lucratief. Tidore werd onderdeel van het Gouvernement der Molukken en het sultanaat had niet veel macht meer. Na de Indonesische onafhankelijkheid werd Tidore de hoofdstad van de regio (later regentschap) Centraal-Halmahera, en in 2003 splitste de stad Tidore Archipel zich af van dit regentschap.
Ontdek de bezienswaardigheden
Bij Sofifi vormen de mangrovebossen een toeristische attractie.
De bezienswaardigheden van Tidore Archipel zijn vooral te vinden op het eiland Tidore zelf. Op het gedeelte van de ‘stad’ op het vasteland van Halmahera zijn er, naast de nieuwe overheidsgebouwen in Sofifi, vooral natuurlijke bezienswaardigheden. Een vrij populaire bestemming voor lokale toeristen is bijvoorbeeld de waterval Sigela. Dit is echter helemaal in het zuiden van de ‘stad’, en zeker 4 uur rijden vanaf Sofifi. Zowel op Tidore en omliggende eilandjes als op Halmahera vind je natuurlijk ook heel veel mooie stranden.
Op het eiland Tidore zelf vind je natuurlijk de slapende vulkaan Kie Matubu, die ook afgebeeld staat op het biljet van 1.000 rupiah (de versie die gedrukt werd tussen 2000 en 2016). De vulkaan is redelijk makkelijk te beklimmen, omdat je tot vrij hoog (het dorpje Gurabunga) met de auto kunt komen. Vanaf daar is het voor goede klimmers zo’n 3 uur tot de top, en dan 2 uur weer terug naar het dorp.[3]
Fort Torre, Tidore.
Op Tidore zijn in de tijd van de specerijenhandel meerdere forten gebouwd door de Spanjaarden, Portugezen en Nederlanders. Twee forten die redelijk goed bewaard zijn gebleven liggen aan de oostkant van het eiland: fort Torre en fort Tahula. Over fort Torre is weinig bekend; wellicht werd het in de 16e eeuw gebouwd door de Portugezen en in de 17e eeuw verbouwd door de Spanjaarden. Fort Tahula werd zeker door de Spanjaarden gebouwd, tussen 1610 en 1615. Voor beide forten moet je eerst een heuvel beklimmen, waardoor het uitzicht ook erg mooi is. De toegang is gratis.
Vlakbij beide forten, beneden in het ‘centrum’, vind je het sultanpaleis. Dit is eigenlijk een heel recent gebouw en niet zo bijzonder, want het oorspronkelijke paleis is allang verdwenen. In 2017 is in het paleis het World Maritime Museum Tidore geopend, maar over de collectie daarvan is nog weinig informatie beschikbaar. In het nabije Museum Sonyine Malige zijn allerlei historische voorwerpen te vinden die te maken hebben met het sultanaat en het eiland.
Ontdek hoe je er komt
Lees verder
- De bewogen geschiedenis van Ternate
- De economie van Papoea en de Molukken: het onbekende oosten
- ‘Ontdek de archipel’-serie: artikelen over Indonesische steden en regentschappen
Voetnoten
[1] De afsplitsing van Sofifi als nieuwe stad is al voorbereid, maar wordt momenteel (2017) nog niet toegestaan door de nationale overheid: Posko Malut.
[2] Statistisch bureau van de stad Tidore Archipel: BPS Tikep Kota.
[3] Climbing Mount Kiematubu: GunungBagging.com.
In de Archipel 