Dit artikel geeft een beschrijving van de stad Batavia, het hoofdkwartier van de VOC in Azië, in de 18e eeuw. Aan de hand van een overzichtsbeeld van de stad en ‘ommelanden’ uit die tijd worden de straten, grachten, rivieren, stadsmuren, forten en gebouwen besproken.

De bijgaande afbeelding is een een “vue d’optique” of perspectiefbeeld van Batavia. De prent is van de hand van Jan van Ryne en gemaakt in 1754. Het werd rond 1780 in spiegelbeeld gepubliceerd in Parijs onder de titel “Vue de l’isle et de la ville de Batavia appartenant aux Hollandois, pour la Compagnie des Indes” oftewel Zicht op het eiland en de stad Batavia behorend tot de Nederlanders, voor de Oost-Indische Compagnie. Het plaatje hierbij is weer ‘teruggespiegeld’ om met de waarheid overeen te komen. We zien Batavia vanuit het noorden, dus vanaf de Javazee.

De plaat geeft een vrij gedetailleerd overzicht van de stad Batavia en de omliggende landerijen halverwege de 18e eeuw. In dit artikel wordt het beeld in detail beschreven, met een toelichting op de straten, grachten, rivieren, forten en andere gebouwen die te zien zijn.

Inhoudsopgave

• De stichting van Batavia en de Groote Rivier
• Het Kasteel van Batavia
• De grachten
• De stadsmuren, poorten en bastions
• Het stadhuis en kerken
• Forten rondom de stad
• Kanalen en rivieren
• Register van waterlopen, gebouwen en straten

---

De stichting van Batavia en de Groote Rivier

De stichting van Batavia hangt nauw samen met de ‘Groote Rivier’, duidend op de rivier Ciliwung. Bij de monding van de Ciliwung was tussen de 13e en 16e eeuw de belangrijke handelshaven Sunda Kelapa (A) van het koninkrijk Soenda. Rond 1515 al schreef een Portugese ontdekkingsreiziger: “De haven van Calapa is een prachtige haven. Het is de belangrijkste en beste van alle.” In de 16e eeuw, onder de sultanaten van Demak en Banten, werden de haven en omliggende ‘stad’ hernoemd tot Jayakarta of Jacatra, wat ‘glorieuze overwinning’ betekent.

In 1611 bouwde de VOC een eerste handelspost aan de oostelijke oever van de Ciliwung, genaamd Batavia. Onder gouverneur-generaal Jan Pieterszoon Coen werd de handelspost vanaf 1619 versterkt en werd het kasteel van Batavia (1) gebouwd. Enkele jaren later, onder gouverneur-generaal Jacques Specx werd Batavia verder uitgebouwd: de Oosterstad werd aangelegd (aan de oostelijke oever van de Ciliwung), en de Groote Rivier (B) werd gekanaliseerd. Al tijdens de koloniale tijd werd dit kanaal steeds vaker Kali Besar genoemd (‘kali‘ is Javaans voor rivier, ‘besar‘ is Maleis voor groot). Langs weerszijden van het kanaal, aan de straten Kali Besar-Oost en -West, werden ook steeds meer pakhuizen en marktgebouwen gebouwd. Het noordelijke deel van het kanaal, dat door landaanwinning steeds langer werd, werd later Havenkanaal (A) genoemd en nog later Oude Havenkanaal. Tegenwoordig heet het havengebied weer Sunda Kelapa.

---

Het Kasteel van Batavia

Zoals aangegeven was het kasteel van Batavia (1) het eerste onderdeel van de stad. Op de vier hoeken bevonden zich bastions, genaamd Diamant (zuidwest), Robijn (zuidoost), Safier (noordoost) en Parel (noordwest). Het kasteel had twee toegangspoorten: de Landpoort aan de zuidkant en de Waterpoort aan de noordkant.

Binnen in het kasteel bevonden zich allerlei gebouwen. Op de plattegrond uit 1744 zien we onder andere een officierswoning, onderkomens voor sergeanten, een woning voor de chirurgijn, onderkomens voor de koks en een klokkentoren. Bij de afbeelding uit 1782 van de binnenplaats van het kasteel is rechts het gouvernement te zien: de woning en dienstvertrekken van de gouverneur-generaal van de VOC. Verder waren er ook winkels en een kerk binnen de kasteelmuren. Het kasteel van Batavia was in de 18e eeuw dus eigenlijk een ‘stad in een stad’.

Halverwege de 18e eeuw werd een deel van de zuidelijke muur van het kasteel, inclusief de Landpoort, afgebroken, waardoor het kasteel in directe verbinding kwam te staan met het Kasteelplein (a). Het Kasteelplein werd ook door de Raad van Justitie gebruikt als gerechtsplaats (bijgenaamd ‘Het Groene Zoodje’): de plek waar lijfstraffen en executies plaatsvonden. Ophangingen vonden plaats net buiten de stad op het Galgenveld (h). Op de grote afbeelding is er nog een tweede galgenveld te zien aan de oostkant van de stad. Op de meeste oude kaarten staat echter alleen die aan de westkant.

Omdat het er dichtbevolkt was en omringd door het water van de grachten kwamen er in het kasteel van Batavia en omgeving veel ziektes voor. Ook was het in de oude gebouwen van het kasteel erg benauwd. Om die reden hadden veel gouverneurs-generaal ook nog een woning in een nieuwere wijk van Batavia, buiten het kasteel. In 1809 besloot gouverneur-generaal Herman Willem Daendels daarom om de gouvernementsgebouwen zo’n 12 kilometer naar het zuiden te verplaatsen, naar het iets hoger gelegen Weltevreden (net ten zuiden van Noordwijk, 15). Het kasteel werd daarop afgebroken en veel van de stenen werden gebruikt om het ‘Paleis van Daendels’, ook bekend als het ‘Witte Huis’ aan het Waterlooplein in Weltevreden te bouwen. Waar voorheen het kasteel stond werd de Kasteelweg aangelegd, met vooral pakhuizen en fabrieken daaromheen.

---

Grachten

Zoals hierboven beschreven werd de rivier de Ciliwung, de Groote Rivier (B), al rond 1630 gekanaliseerd. In de daarop volgende decennia werd er een typisch Nederlands grachtenstelsel aangelegd. Verschillende van die grachten zijn duidelijk op de afbeelding te zien.

Aan de zuidkant van het Kasteelplein liep de Amsterdamsche Gracht (C). Dit was een van de oudste grachten van de stad, eerst genoemd Oudemarktgracht, snel daarna hernoemd tot Steenhouwersgracht en uiteindelijk dus tot Amsterdamsche Gracht. Toen de Landpoort van het kasteel halverwege de 18e eeuw werd afgebroken, werd er een nieuwe poort gebouwd op de oever van deze gracht: de Amsterdamse Poort. Vanaf de poort was er via zowel de Heerenstraat (b) als de Prinsenstraat (c) een directe verbinding met het Stadhuisplein (d). De Amsterdamsche Gracht werd aan het eind van de 19e eeuw gedempt, maar de poort heeft er nog tot de jaren 50 gestaan. Nu is de poort dus ook weg, en in de Jalan Nelayan Timur (de huidige straatnaam van waar ooit de gracht lag) is niets historisch meer te herkennen.

Andere grachten in het oostelijke deel van de oude stad waren de Tijgersgracht (D), Kaaimansgracht (E) en Leeuwinnegracht (F). Deze bestaan tegenwoordig allemaal niet meer. Zoals gezegd werd de oude stad van Batavia steeds meer gezien als een vervuilde, benauwde en ongezonde stad met veel tropische ziektes. Vanwege de hoge sterfte had het ook wel de bijnaam “Het kerkhof der Europeanen”. De Tijgersgracht werd daarbij enigszins als een uitzondering gezien. Vanwege de vrij brede straten en schaduw door de bomen was het plezieriger dan de rest van de stad. Een bekende inwoners van de Tijgersgracht in de 17e eeuw was Abel Tasman. Deze ontdekkingsreiziger woonde er tussen 1652 en zijn dood in 1659.

Een gracht die nog wel bestaat is de Stadsbuitengracht (G). Dit was een kanaal net buiten de stadsmuren (zie hieronder). Zo was er ook een (smallere) Stadsbinnengracht aan de binnenzijde van de muren.

Aan de westzijde van de stad, die iets later gebouwd was, bevonden zich ook allerlei grachten. Net als aan de oostkant is ook hier de Stadsbuitengracht (H) de enige die tot de dag van vandaag nog bestaat. De kleinere grachten binnen de muren heetten de Spinhuisgracht of Rhinocerosgracht (I), Jonkersgracht (J), Chineesche Gracht (K) en Maleische Gracht (L). Het stratenpatroon van het westelijke deel werd voltooid door de Utrechtse Straat (e) en Javaansche Straat (f).

Behalve de grachten in en om de oude stad werden er ook steeds meer kanalen in de omgeving gegraven. Meer daarover hieronder bij kanalen.

---

De stadsmuren, poorten en bastions

In dezelfde periode dat de grachten waren gegraven werden er ook stadsmuren rondom Batavia gebouwd. In de 18e eeuw woonden de meeste Europeanen nog binnen deze muren, maar op de afbeelding is duidelijk te zien dat er inmiddels ook allerlei gebouwen buiten de muren zijn.

In de stadsmuren bevonden zich tenminste 21 bastions (bolwerken). De bastions waren zo gebouwd dat er niet alleen verdedigd kon worden tegen aanvallen van buitenaf, maar dat er ook naar binnen geschoten kon worden. Zo kon de VOC de bastions ook gebruiken in het geval van een opstand in de stad. Dat gebeurde bijvoorbeeld in 1740 tijdens de Chinezenmoord, waarbij er naar schatting 5.000 tot 10.000 Chinese inwoners van Batavia werden uitgemoord.

De bastions aan de oostzijde heetten met de klok mee (gezien vanaf het kasteel) Amsterdam, Middelburg, Delft, Rotterdam, Hoorn, Enkhuizen, Vianen, Gelderland, Oranje, Nieuwe Poort, Hollandia en Grimbergen. Die aan de westkant heetten Diest, Nassau, Zeeland, Utrecht, West-Friesland, Overijssel, Groningen, Zeeburg en Culemborg (de spelling van al deze plaatsnamen was destijds vaak nog anders, zo werd o.a. Enckhuysen en Cuijlenburch geschreven). De meeste bastions zijn vrij goed te zien op de grote afbeelding. Elk zag er weer net wat anders uit. Een voorbeeld is het bastion Groningen (2) in de noordwesthoek, waarvan het bijgaande plaatje een achttiende-eeuwse plattegrond is.

Vier van de bastions fungeerden tevens als stadspoort. Deze zijn op de overzichtsafbeelding niet goed te zien. Het zijn de Rotterdamse Poort (3) aan de oostkant, de Nieuwe Poort of Nieuwpoort (4) en de Dietspoort (5) aan de zuidkant en de Utrechtse Poort (6) aan de westkant. Van elk van deze poorten is tegenwoordig niets meer terug te vinden. Het enige dat er nog aan herinnert is dat de voormalige Nieuwpoortstraat nu Jalan Pintu Besar (Grote Poortstraat) heet, en de straat rondom de Dietspoort Jalan Pintu Kecil (Kleine Poortstraat).

Naast de vier hoofdpoorten was er bij het bastion Culemborg aan de noordkant nog een extra poort genaamd Vierkantspoort: dit was de toegang tot de haven. Deze poort was genoemd naar het naastgelegen gebouw: het Vierkant (7) of officieel het “Huis van den Generalen Ontvang”. Dit was een soort ‘aankomstterminal’ van de haven. Bastion Culemborg is ook het enige van de 21 bastions waar nog iets van over is. Vanaf de 19e eeuw waren de stadsmuren niet meer nodig voor de verdediging, dus werd het steeds verder afgebroken. Het bastion Culemborg werd echter nog gebruikt als uitkijk over de haven en de baai. Rond 1850 werd er ook nog een hogere uitkijktoren in het bastion bijgebouwd. Het bastion en de uitkijktoren zijn nu onderdeel van het Maritiem Museum van Jakarta.

---

Stadhuis en kerken

Een belangrijk gebouw in de stad, gelegen aan het Stadhuisplein (d) was het Stadhuis van Batavia (8). Dit werd gebouwd tussen 1707 en 1710 in een stijl geïnspireerd op het 50 jaar eerder gebouwde Paleis op de Dam in Amsterdam. Na de Indonesische onafhankelijkheid werd het gebouw onder andere gebruikt als gouvernement van de provincie West-Java en later van de provincie Jakarta. Sinds 1974 is het in gebruik als Jakarta History Museum.

Aan hetzelfde plein is de Hollandsche Kerk (9) te herkennen. In eerste instantie had Batavia een kerk in het kasteel, maar er was behoefte aan een grotere kerk. Daartoe werd in 1640 de Hollandsche Kerk, bijgenaamd Kruiskerk, gebouwd. Het ontwerp ervan was gebaseerd op de net voltooide Noorderkerk in Amsterdam. Een kleine honderd jaar later, in 1733, werd de kerk grotendeels herbouwd en uitgebreid. Het verhaal gaat dat de reden hiervoor was dat er een nieuw orgel was, dat in de Oude Hollandsche Kerk niet naar binnen paste. De Nieuwe Hollandsche Kerk had nog steeds het grondpatroon van een kruis, maar was van buiten in een heel andere stijl gebouwd.

De Nieuwe Hollandsche Kerk werd geen groot succes. De kerk was veel te groot voor de relatief kleine gemeenschap van Europese kerkgangers, waardoor de kosten de pan uit rezen. Ook was er onvoldoende rekening mee gehouden dat de grond hier aan de oever van de Groote Rivier (Kali Besar) slap en moerassig was, waardoor de 700 gebruikte heipalen onvoldoende waren. Binnen enkele jaren ontstonden er al scheuren in de kerk door een grote aardbeving. Rond 1808, tegelijk met de afbraak van het kasteel, besloot gouverneur-generaal Herman Willem Daendels ook de kerk af te laten breken. Ook hier gingen de bouwmaterialen richting Weltevreden. Op de locatie van de kerk werden vervolgens pakhuizen gebouwd, en in 1936 werden die gebouwen opgekocht om er een museum van te maken. Dit is tegenwoordig het Wajangmuseum. In het museum bevinden zich nog grafstenen van bekende personen uit Batavia, die ooit begraven werden in de Hollandsche Kerk, waaronder Jan Pieterszoon Coen.

Naast de Hollandsche Kerk waren er nog meer kerken in Batavia. Zo waren er de Portugese Binnenkerk (10) en Portugese Buitenkerk (11), duidend op hun locatie binnen en buiten de stadsmuren. Deze kerken waren voor de Mardijkers: christelijke vrijgemaakte slaven uit vooral Portugese koloniën in Azië en Afrika, die naar Batavia waren gebracht. De Binnenkerk bestaat tegenwoordig niet meer, maar de Buitenkerk nog wel, nu onder de naam Gereja Sion. Deze was gebouwd in 1695, en is daarmee de oudste nog bestaande kerk in Jakarta.

---

Forten rondom de stad

In de 17e eeuw had Batavia nog geregeld last van invallen door de troepen van het sultanaat Bantam. Daarnaast hadden boeren en reizigers rondom de stad last van overvallen door bendes. In 1656 besloten de gouverneur-generaal en Raad van Indië daarom tot de bouw van verschillende forten ter verdediging van de ‘ommelanden’. Deze forten werden gebouwd op een afstand van ongeveer 1 tot 5 kilometer buiten de stad. Van elk van de forten is tegenwoordig niets meer te herkennen, omdat ze allemaal werden afgebroken in opdracht van gouverneur-generaal Daendels, net als het kasteel en de Hollandsche Kerk.

Aan de westzijde werd Batavia beschermd door het grensfort Anké (12), Deze was in eerste instantie aangelegd als de aarden Sterreschans, bij de samenvloeiing van de Bacherachtsgracht (R) en de rivier Anké (ook gespeld als Angkee, Anckee, etc., en tegenwoordig Angke). Vervolgens werd de aarden schans vervangen door een stenen redoute, en daaromheen werd in 1679 een fort met vier bastions gebouwd. Dichterbij de stad, ook aan de Bacherachtsgracht, bij de kruising met de rivier de Oude Grogol (S), stond nog een kleiner fort: De Vijfhoek (13).

De forten die aan de zuidkant van de stad kwamen waren Rijswijk (14) en Noordwijk (15). Fort Rijswijk stond eerst langs de rivier Krokot, maar werd nog in de 17e eeuw vervangen door een tweede fort met dezelfde naam iets oostelijker, niet ver van de bocht in het kanaal Molenvliet (O). Tijdens de Chinese opstand (Chinezenmoord) in 1740 werd het fort vernietigd, maar een jaar later ook weer opgebouwd. Het fort Noordwijk stond iets oostelijker, bij de aftakking van de Ciliwung-rivier en Molenvliet, waar ook een sluis was. De namen Rijswijk en Noordwijk hebben nog lang bestaan tijdens de koloniale tijd, als straat- en wijknamen. De sluis bij Noordwijk (Pintu Air) bestaat nog wel tot op de dag van vandaag.

Het fort dat op de grote afbeelding aan de oostkant te zien is heette Fort Jacatra (16), gelegen langs het Goenoeng Saharie-kanaal (P) op de kruising met wat later de Jacatraweg zou heten. Nog verder naar het oosten, niet te zien op de afbeelding, stond het fort Antjol. Dit fort, ook bekend onder de naam Zoutelande, bevond zich zo’n vijf kilometer ten oosten van Batavia. Er was een directe verbinding tussen Batavia (Rotterdamse Poort) en het fort via de Antjolscheweg en -vaart (g). Antjol (Ancol) is tegenwoordig een recreatiegebied langs de noordkust van Jakarta met meerdere pretparken en stranden, en er is ook nog een Nederlandse erebegraafplaats.

Een zevende fort werd nog gebouwd op het eilandje Onrust voor de kust van Batavia, onderdeel van de Duizend Eilanden. Fort Onrust is op de grote afbeelding niet te zien.

---

Kanalen en rivieren buiten de stad

De twee belangrijkste rivieren die vanuit de bergen richting Batavia liepen waren de Ciliwung, in die tijd ook genaamd Rivier Jacatra (M), en de Krokot (N). Hoe langer de Nederlanders er waren, hoe meer de rivierlopen echter werden veranderd. Door de eerdergenoemde grachten in en om de oude stad was de monding van beide rivieren al veranderd, via de Kali Besar en de Stadsbuitengrachten.

In 1648 werd er een nieuw kanaal gegraven, als bypass van de Ciliwung (Jacatra). Het nieuwe kanaal kwam tussen de bovenloop van de Ciliwung bij Noordwijk via Rijswijk naar de oude stad. In opdracht van de VOC werd het kanaal aangelegd door de ‘Kapitein der Chinezen’ Phoa Bing Gam, de leider van de Chinese gemeenschap. Het kanaal was enerzijds bedoeld om overstromingen te voorkomen, en anderzijds om vervoer van vooral bouwmaterialen vanuit het binnenland makkelijker te maken. Het kanaal werd genoemd naar de de bouwer: Bingamvaart. Hij mocht in eerste instantie ook tol heffen op het scheepvaartverkeer. In 1661 namen de Nederlanders het kanaal over, en werd de naam veranderd in Molenvliet (O). Omdat rondom Rijswijk en Noordwijk later de stad Weltevreden gebouwd werd (wat nu het centrum van Jakarta is), werden de Molenvliet en de naastgelegen wegen een zeer belangrijke verbinding tussen de oude stad (Batavia) en de nieuwe stad (Weltevreden).

Later in de 17e eeuw werd de rivierenloop nog meer veranderd. Zo werd er nog een aftakking gemaakt van de Ciliwung, via het fort Jacatra rechtstreeks naar de kust. Daardoor hoefde niet al het rivierwater meer door de oude stad, waardoor overstromingen verminderd konden worden. Dit kanaal heette de Goenoeng Saharie (P). Andere kanalen of gekanaliseerde rivieren die op de grote afbeeldingen te herkennen zijn, zijn de Groninger Vaart (Q) van het bastion Groningen naar het westen en de Bacherachtsgracht (R) van de zuidkant van Batavia in westelijke richting naar de redoutes Vijfhoek en Angke.

---

Register

Rivieren, kanalen en grachten

A) Haven Sunda Kelapa / Havenkanaal
B) Groote Rivier / Kali Besar
C) Amsterdamsche Gracht
D) Tijgersgracht
E) Kaaimansgracht
F) Leeuwinnegracht
G) Stadsbuitengracht (oostzijde)
H) Stadsbuitengracht (westzijde)
I) Spinhuisgracht / Rhinocerosgracht
J) Jonkersgracht
K) Chineesche Gracht
L) Maleische Gracht
M) Rivier Jacatra (Ciliwung)
N) Rivier Krokot
O) Molenvliet
P) Goenoeng Saharie-kanaal
Q) Groninger Vaart
R) Bacherachtsgracht
S) Oude Grogol

Gebouwen

1) Kasteel van Batavia
2) Bastion Groningen
3) Rotterdamse Poort
4) Nieuwe Poort / Pintu Besar (grote poort)
5) Dietspoort / Pintu Kecil (kleine poort)
6) Utrechtse Poort
7) Het Vierkant / Huis van den Generalen Ontvang
8) Stadhuis van Batavia
9) Nieuwe Hollandsche Kerk
10) Portugese Binnenkerk
11) Portugese Buitenkerk
12) Grensfort Anké (Sterrenschans)
13) Fort De Vijfhoek
14) Fort Rijswijk
15) Fort Noordwijk
16) Fort Jacatra

Straten en pleinen

a) Kasteelplein
b) Heerenstraat
c) Prinsenstraat
d) Stadhuisplein
e) Utrechtse Straat
f) Javaansche Straat
g) Antjolscheweg
h) Galgenveld

---

Lees ook…

• Straatnamen in Batavia vroeger en Jakarta nu
• Trams in Batavia: overzicht en plattegronden
• Websitetip: literaire stadswandelingen op Java
• Ontdek… Tidore Archipel: sultanstad en specerijeneiland