Een kleine 100 jaar hebben er in Batavia (later Jakarta) trams gereden. Dit begon in 1869 met een paardentram, en zou later ontwikkelen tot een netwerk van eerst stoomtrams en later elektrische trams van zo’n 40 kilometer. Na de Indonesische onafhankelijkheid is het tramnetwerk opgebroken. In dit overzichtsartikel: een beknopt overzicht van de geschiedenis van de tram, en het tramnetwerk aan de hand van plattegronden.

Dit artikel is onderdeel van een serie van zes artikelen over de tram in Batavia.
■ Overzicht: beknopte geschiedenis en tramplattegronden
■ Deel 1: de paardentram (1869-1883)
■ Deel 2: de stoomtram (vanaf 1883)
■ Deel 3: de elektrische tram (vanaf 1899)
■ Deel 4: de Bataviasche Verkeers-Maatschappij (1929-1942)
■ Deel 5: oorlog, nationalisatie en einde (1942-1962)

---

Op deze website zijn artikelen geplaatst over de geschiedenis van de tram in Batavia tussen 1860 (het eerste idee voor een paardentram) tot 1962 (de opheffing van de laatste tramlijn). Vijf artikelen beschrijven deze geschiedenis grotendeels op basis van krantenartikelen uit die tijd, in bijvoorbeeld de Java-Bode, het Bataviaasch Nieuwsblad, het Bataviaasch Handelsblad en Het Nieuws van den Dag voor Nederlandsch-Indië.

Tramplattegrond Batavia door de jaren heen

Vanaf de opening van de eerste paardentramlijn bestond het hart van het tramnetwerk uit de lijn van Batavia (de benedenstad) via het Waterlooplein in Weltevreden naar Meester Cornelis. De afbeelding hieronder geeft in het kort de geschiedenis van de tram in Batavia (vanaf 1949 Djakarta) weer aan de hand van tien schematische tramplattegronden.

Tramplattegrond op het hoogtepunt (1934)

Het hoogtepunt van het tramnetwerk was in 1934, toen in februari het gehele netwerk geëlektrificeerd was en in juni lijn 3 werd verlengd tot Djembatan Lima. Dit hoogtepunt duurde maar kort, omdat in november van hetzelfde jaar lijn 5 werd opgeheven. In de jaren daarna zijn er nog vaak wijzigingen van de lijnvoering doorgevoerd, maar het netwerk werd nooit meer uitgebreid. Hieronder volgt een meer gedetailleerde kaart van het tramnetwerk op het hoogtepunt. De haltes zijn indicatief: langs het grootste deel van de tramroutes kon in- en uitgestapt worden, en maar op een paar plekken waren echt haltes aangelegd.

■ Lijn 1 (14,3 km): Batavia — Molenvliet — Harmonie — Rijswijk — Senen — Kramat — Matramanweg — Meester Cornelis — Kampong Melajoe
■ Lijn 2 (8,1 km): Menteng — Koningsplein — Harmonie — Molenvliet — Batavia
■ Lijn 3 (7,5 km): Senen — Pintoe Besi — Sawah Besar — Molenvliet — Asemka — Djembatan Lima
■ Lijn 4 (7,0 km): Senen — Kramat — Tamarindelaan — Tanah Abang — Harmonie
■ Lijn 5 (4,5 km): Pintoe Besi — Jacatraweg — Asemka

Oude tramplattegronden

Ook vroeger werden er soms al tramplattegronden gemaakt, al was dat niet erg gangbaar. Bij advertenties in de dagbladen over de dienstregeling plaatsten de trambedrijven bijvoorbeeld nooit een kaartje ter verduidelijking. Op gewone stadsplattegronden stonden vaak wel tramtrajecten ingetekend, maar eigenlijk nooit met lijnnummers. Hieronder staan drie tramplattegronden van Batavia uit de eerste helft van de 20e eeuw.

Beknopte geschiedenis van de Bataviaasche tram

In de delen 1 t/m 5 van deze serie over de tram in Batavia wordt de geschiedenis van de paardentram, stoomtram, elektrische tram, BVM en de ondergang beschreven en geïllustreerd aan de hand van krantenberichten uit die tijd. Hieronder een beknopt overzicht van de ontwikkeling van de Bataviaasche tram.

Deel 1: paardentrams

• 1860: Eerste plan voor een paardentram, in een ingezonden brief in de Java-Bode.
• 1866: Eerste concessie-aanvraag voor een paardentram.
• 1869 (april): Ingebruikname eerste paardentramlijn van de oude stad van Batavia (Amsterdamse Poort) naar de Harmonie.
• 1869 (mei): Verlenging tramlijn van Harmonie naar Pasar Tanah Abang.
• 1869 (juli): Oostelijke aftakking van Harmonie via het Waterlooplein naar Kramat.
• 1869 (september): Verlenging tramlijn van Kramat naar Meester Cornelis.
• 1879: Concessie verleend voor een stoomtramlijn.
• 1882: Concessie stoomtramlijn overgedragen aan nieuw opgerichte Nederlandsch-Indische Tramweg Maatschappij (NITM).

Deel 2: stoomtrams

• 1883 (juli): Eerste stoomtramlijn van de oude stad van Batavia (station) naar de Harmonie.
• 1883 (augustus): Verlenging stoomtramlijn van Harmonie via het Waterlooplein naar Kramat (van Kramat naar Meester Cornelis reden nog paardentrams).
• 1884: Stoomtramlijn verlengd van Kramat tot Meester Cornelis.
• 1886: Eerste suggestie voor een elektrische tram in het Bataviaasch Nieuwsblad.
• 1891: Stoomtramlijn verlengd van Meester Cornelis naar Kampoeng Melajoe.
• 1893: Concessie verleend voor verschillende elektrische tramlijnen aan de heer Eekhout.
• 1897: Concessie voor elektrische tram overgedragen aan de nieuw opgerichte Batavia Electrische Tram-maatschappij (BETM), en begin van de aanleg.

Deel 3: elektrische trams

• 1899 (april): Opening eerste elektrische tramlijn op de route van Menteng/Dierentuin via Tanah Abang naar Harmonie, en later in de maand verlenging van Menteng/Dierentuin naar de Sipajersweg bij Pasar Senen.
• 1900: Verlenging van de elektrische tramlijn van de Sipajersweg naar de oude stad van Batavia (Voorrij Zuid).
• 1907: Verlenging van de elektrische tramlijn in de oude stad van Batavia van Voorrij Zuid naar de Amsterdamse Poort.
• 1912 (oktober): Opening traject elektrische tram van Menteng/Dierentuin via Koningsplein naar Harmonie.
• 1912 (december): Opening traject elektrische tram van Koningsplein via Waterlooplein naar Goenoeng Saharie. Lijnnummering werd ingevoerd.
• 1924: Eerste tekenen van samenwerking NITM en BETM: een gezamenlijke advertentie in de krant en een gezamenlijk ticketsysteem.
• 1928: Begin van fusieonderhandelingen tussen NITM en BETM.

Deel 4: de BVM

• 1930: Fusie van NITM en BETM tot de Bataviasche Verkeersmaatschappij (BVM).
• 1931: De BVM krijgt de facto ook het monopolie op autobusdiensten.
• 1932: Opheffing van tramtraject van Koningsplein via Willemslaan naar Vrijmetselaarsweg.
• 1933: Opening van nieuwe tramlijn over Sawah Besar en Krekot (lijn 3).
• 1934 (februari): Elektrificatie van de stoomtramlijn voltooid, einde aan het tijdperk van de stoomtram.
• 1934 (maart): De BVM stopt alweer met de autobusdiensten.
• 1934 (juni): Verlenging van lijn 3 tot Djembatan Lima.
• 1934 (november): Tramlijn 5, van de benedenstad via de Jacatraweg en Goenoeng Sahari naar Pintoe Besi, wordt opgeheven.
• 1935: De financiële situatie van de BVM is dramatisch. Er wordt een reorganisatie uitgevoerd, die de grootste problemen lijkt op te lossen.
• 1939: De BVM vraagt surseance van betaling aan.
• 1940: Er wordt gewerkt aan heropening van een deel van de in 1934 opgeheven lijn 5 (openingsdatum onduidelijk).
• 1940 (november): surseance verlengd vanwege oorlogstoestand in Nederland.

Deel 5: Oorlog, nationalisatie en ondergang

• 1942 (maart): Batavia wordt bezet door Japan; de BVM wordt hernoemd tot Jakaruta Shiden.
• 1945 (augustus): Japan capituleert en Soekarno roept de Indonesische onafhankelijkheid uit. De republikeinen nemen de tram over onder de naam Tram Djakarta Kota. Door slecht onderhoud rijden er steeds minder trams.
• 1947: Na de eerste politionele actie nemen de Nederlanders de tram weer over en het trambedrijf heet weer BVM. Er is weer een vrij normaal netwerk.
• 1949: Nederland draagt de soevereiniteit over aan Indonesië. Batavia wordt Djakarta, maar het trambedrijf blijft BVM heten.
• 1951: Stakingen en corruptie zorgen voor een moeilijke tijd voor de BVM.
• 1953: Tramdienst ingekromepen, opheffing van de lijnen 2, 3 en 6.
• 1954: BVM genationaliseerd, nu genoemd PPD (Vervoerbedrijf Jakarta).
• 1957: ‘Zwarte Sinterklaas’, alle Nederlanders moeten het land verlaten.
• 1962: Laatste tramtraject, tussen Kramat en Djatinegara, opgeheven

---

Lees ook…

• Over het OV in Jakarta nu: Openbaar vervoer in Jakarta (overzicht en tickets)
• Straatnamen in Batavia vroeger en Jakarta nu
• Websitetip: literaire stadswandelingen op Java

---

Dit artikel is onderdeel van een serie van zes artikelen over de tram in Batavia.
■ Overzicht: beknopte geschiedenis en tramplattegronden
■ Deel 1: de paardentram (1869-1883)
■ Deel 2: de stoomtram (vanaf 1883)
■ Deel 3: de elektrische tram (vanaf 1899)
■ Deel 4: de Bataviasche Verkeers-Maatschappij (1929-1942)
■ Deel 5: oorlog, nationalisatie en einde (1942-1962)