De afgelopen dagen is het plan om de hoofdstad van Indonesië te verplaatsen weer in het nieuws. Al sinds de Nederlandse tijd is dit van tijd tot tijd actueel, omdat de bestaande hoofdstad Jakarta te overbevolkt is en last heeft van overstromingen. In dit artikel de geschiedenis van de Indonesische hoofdstad, de redenen voor verplaatsing, en de mogelijke locaties voor een nieuwe hoofdstad.

Update 29 juli 2019: Volgens het Indonesische ontwikkelingsagentschap Bappenas heeft president Joko Widodo inmiddels besloten dat de nieuwe hoofdstad van Indonesië op Kalimantan (Borneo) zal zijn. Er is nog geen keuze gemaakt over de precieze stad. De verhuizing zou in 2024 moeten beginnen.

Update 26 augustus 2019: De keuze is gevallen op een locatie tussen de steden Balikpapan en Samarinda in de provincie Oost-Kalimantan, zie: Nieuwe hoofdstad Indonesië komt in Oost-Kalimantan. Lees hieronder verder voor meer over de geschiedenis van deze kwestie en de besproken mogelijke nieuwe locaties.

Inhoudsopgave

• Geschiedenis en redenen voor verplaatsing
• Criteria voor een nieuwe hoofdstad
• Mogelijke nieuwe hoofdsteden

Geschiedenis en redenen

Koloniale tijd

Al vroeg in de 17e eeuw werd Batavia gesticht, bij de haven van Sunda Kelapa aan de noordkust van Java. Batavia werd het hoofdkwartier van de VOC in Azië tot de opheffing in 1799, en daarna de hoofdstad van de kolonie Nederlands-Indië tot de onafhankelijkheid van Indonesië. Batavia lag in eerste instantie vlakbij de kust: de huidige ‘Oude Stad’ (Kota Tua). Vanaf de 18e eeuw werd de nieuwe voorstad Weltevreden gebouwd, 12 kilometer ten zuidoosten van de Oude Stad, en werden meer en meer overheidsgebouwen hier gebouwd. In de loop der tijd groeiden Batavia en Weltevreden aan elkaar, en werd Weltevreden (als wijk) het nieuwe centrum van Batavia. Zo was de hoofdstad Batavia in feite 12 kilometer verplaatst, van het laaggelegen, moerassige en ongezonde kustgebied naar het nieuwe, ruim opgezette Weltevreden rondom het grote Koningsplein.

In het begin van de 20e was de overheid van Nederlands-Indië bezig met het plannen van een volgende verhuizing van de hoofdstad. De stad Bandoeng (huidige spelling Bandung) in de bergen van West-Java werd gezien als een betere plek om hoofdstad te zijn, vooral omdat het door de hogere ligging een aangenamer klimaat heeft. In het noorden van Bandung werden grote nieuwe boulevards aangelegd en moderne overheidsgebouwen neergezet, waaronder Gedung Sate, dat nu het provinciehuis is van West-Java. Het uitbreken van de Tweede Wereldoorlog, de daaropvolgende onafhankelijkheidsoorlog en uiteindelijk de onafhankelijkheid van Indonesië zorgden er echter voor dat de verplaatsing van de hoofdstad naar Bandung niet doorging.

De Indonesische onafhankelijkheid werd in 1945 uitgeroepen in Batavia, dat inmiddels door hen Djakarta (huidige spelling Jakarta) genoemd werd. Tijdens de daaropvolgende onafhankelijkheidsoorlog (1945-1949) verplaatste de hoofdstad van de republikeinen (de onafhankelijkheidsstrijders) in 1946 naar Jogjakarta en in 1948 naar Bukittinggi (West-Sumatra). Na de souvereiniteitsoverdracht van Nederland aan Indonesië in 1949 kon de regering terug naar Jakarta. Sindsdien is Jakarta de hoofdstad, met als middelpunt het Nationaal Monument (Monas) op het Medan Merdeka, het vroegere Koningsplein.

Onder president Soekarno

De eerste president Soekarno zorgde ervoor dat Jakarta zich ontwikkelde tot moderne hoofdstad van de Republiek Indonesië. Naast het Nationaal Monument liet hij ook een groot parlementsgebouw, een Nationaal Stadion en verschillende andere nationalistische monumenten bouwen.

Soekarno liet echter ook de stad Palangkaraya (of Palangka Raya) bouwen in Kalimantan (Borneo). De stad werd vanaf 1957 gebouwd als hoofdstad van de nieuwe opgerichte provincie Centraal-Kalimantan. Meteen bij de stichting van de stad zag Soekarno het al als een mogelijke nieuwe hoofdstad voor Indonesië, omdat er in het het uitgestrekte laagland van Centraal-Kalimantan meer dan genoeg ruimte was voor alle benodigde infrastructuur.

Ontwikkeling van Jakarta en problemen

Sinds de Indonesische onafhankelijkheid is Jakarta met een reusachtig tempo doorgegroeid. In 1945 had de stad ongeveer 600.000 inwoners, in 1960 al zo’n 3 miljoen en inmiddels meer dan 10 miljoen! Dat is nog maar alleen binnen de Speciale Hoofdstedelijke Regio (DKI Jakarta); de metropoolregio inclusief voorsteden heeft zo’n 32 miljoen inwoners. Zie ook het artikel ‘Top 11: de grootste steden van Indonesië‘.

De enorme groei van de bevolking is niet hand in hand gegaan met de ontwikkeling van de instrastructuur. De wegen kunnen het grote aantal auto’s en scooters niet aan, waardoor Jakarta een van de meest verstopte steden ter wereld is. Tegelijkertijd is het openbaar vervoer te weinig ontwikkeld, met de opening van de eerste metrolijn pas gepland in 2018.

Door grondwateronttrekking daalt de bodem van de stad Jakarta langzamerhand. Een groot deel van de stad ligt inmiddels onder zeeniveau, en gecombineerd met de stijgende zeespiegel zorgt dit voor meer en meer problemen. Overstromingen worden verergd doordat sloppenwijken oprukken op de rivieroevers, waardoor er geen ‘ruimte voor de rivier’ is. Zie ook het artikel over de regentijd in Indonesië en de gerelateerde overstromingen.

Al deze problemen hebben van tijd tot tijd gezorgd voor het opleven van de discussie over het verplaatsen van de hoofdstad. Het verplaatsen van de hoofdstad zou in elk geval zorgen voor het verplaatsen van honderdduizenden mensen (ambtenaren en hun families), waardoor de druk op Jakarta verlicht zou worden. In 2010, onder president Susilo Bambang Yudhoyono, werd er serieus over nagedacht, maar sindsdien was het onderwerp toch weer naar de achtergrond verdwenen. In april 2017 kwam echter naar buiten dat de regering, nu onder president Joko Widodo, opnieuw plannen aan het voorbereiden was.

Naast de problemen van Jakarta is een andere reden voor een mogelijke verplaatsing van de hoofdstad om de economische ontwikkeling ook op andere plekken te laten terechtkomen. Jakarta, en het eiland Java in het algemeen, vormen het centrum van de Indonesische economie, en veel gebieden op andere eilanden blijven achter. De ontwikkeling van een nieuwe hoofdstad op zo’n eiland zou de economie enorm ten goede moeten komen.

Criteria

De minister voor nationale ontwikkelingsplanning, Bambang Brodjonegoro, gaf op dinsdag 11 april 2017 op een persconferentie aan dat er wat zijn ministerie betreft drie belangrijke criteria zijn voor de keuze voor een nieuwe hoofdstad:

• Stabiele natuurlijke omgeving: kleine kans op natuurrampen zoals aardbevingen, vulkaanuitbarstingen, overstromingen, aardverschuivingen en rookoverlast door bosbranden.
• Beschikbaarheid van veel vrij land dat in handen is van de staat (“free and clear“).
• Buiten het eiland Java, omdat het daar al te druk is en de economie al meer ontwikkeld is dan op andere eilanden. De nieuwe hoofdstad kan een nieuw centrum van economische activiteit worden en de lokale economie versterken.

Mogelijke nieuwe hoofdsteden van Indonesië

In de loop der tijd zijn er allerlei locaties voorgesteld als nieuwe hoofdstad van Indonesië. Sommige daarvan zijn nog steeds actueel, terwijl andere inmiddels niet meer als goede optie gezien worden.

De stad Bandung (West-Java), zoals voorgesteld tijdens de koloniale tijd, is geen optie meer als nieuwe hoofdstad. Bandung heeft inmiddels te maken met vergelijkbare problemen als Jakarta, aangezien de metropoolregio Groot-Bandung meer dan 8 miljoen inwoners heeft, en net als Jakarta last heeft van files en overstromingen.

Administratief centrum buiten Jakarta

Ook zijn er voorstellen geweest om de hoofdstad in Jakarta te houden (inclusief o.a. het presidentieel paleis en het parlement), maar het administratief centrum (de ministeries) te verplaatsen naar een andere locatie. Dit is hetzelfde als wat Maleisië heeft gedaan: Kuala Lumpur is nog de hoofdstad, maar de ministeries staan in Putrajaya. Het meest genoemd hiervoor was het district Jonggol (West-Java), dat ongeveer 40 kilometer ten zuidoosten van Jakarta ligt. Deze optie wordt inmiddels echter buiten beschouwing gelaten, omdat Jonggol al aan de rand van de verstedelijking van Jakarta ligt, en de problemen daarmee dus niet wordt opgelost.

Vergelijkbare voorstellen zijn er geweest voor een nieuw administratief centrum in Karawang (West-Java, 60 km ten oosten van Jakarta), Maja (Banten, 60 km ten westen van Jakarta) en de baai van Jakarta (nieuwe kunstmatige eilanden voor de noordkust van de stad). In al deze gevallen zouden de verkeersproblemen van Jakarta en omgeving echter zeker niet opgelost worden.

In 2014 werd door sommige partijen in het Indonesische parlement voorgesteld om het administratief centrum te verplaatsen naar Kertajati in het regentschap Majalengka (West-Java). Dit ligt ongeveer 175 kilometer ten oosten van Jakarta. Het administratief centrum hier zou geïntegreerd kunnen worden met de in aanbouw zijnde nieuwe internationale luchthaven van de provincie West-Java (West Java International Airport). Gezien het criterium van de minister dat de nieuwe hoofdstad buiten het eiland Java zou moeten liggen, is ook dit geen optie meer.

Mogelijke nieuwe hoofdsteden buiten Java

Er zijn wel eens ideeën geweest voor het verplaatsen van de hoofdstad naar Makassar (Zuid-Sulawesi), Bali, Lombok of een stad in Papoea. In de meeste gevallen was dit vooral een droombeeld van een lokale gouverneur of burgemeester. De meest serieuze voorstellen en opties voor een nieuwe hoofdstad zijn er in Kalimantan (Borneo), en in mindere mate de stad Palembang op Sumatra. Vooral de steden in Centraal-, Zuid- en Oost-Kalimantan liggen redelijk centraal in Indonesië.

Als grootste kanshebber wordt gezien de stad Palangkaraya (Centraal-Kalimantan). Zoals hierboven onder geschiedenis al aangegeven had Soekarno tijdens de stichting van de stad in 1957 al het idee dat Palangkaraya de hoofdstad van het land kon worden. Ook bij de persconferentie van minister Bambang Brodjonegoro in april 2017 werd weer aangegeven: “Het is niet nodig om te gaan speculeren [over mogelijke nieuwe hoofdsteden], maar Palangkaraya is een van de opties.” De stad Palangkaraya heeft zo’n 280.000 inwoners.

Een nadeel van de keuze voor Palangkaraya zou zijn dat de stad niet aan de kust ligt, en dus minder goed bereikbaar is voor de scheepvaart. Daarom is soms ook Banjarmasin (Zuid-Kalimantan) als optie aangehaald. Deze stad ligt zo’n 200 kilometer ten zuiden van Palangkaraya, aan een brede rivier vlakbij de Javazee. Banjarmasin is veel groter, met zo’n 675.000 inwoners, en heeft een meer ontwikkelde infrastructuur. Tussen Banjarmasin en de nabije stad Banjarbaru (200.000 inwoners) is meer dan genoeg ruimte voor de bouw van een nieuwe regeringswijk.

Een vergelijkbare optie is Kota Merdeka (Centraal-Kalimantan). Dit zou een stad moeten zijn, letterlijk ‘Onafhankelijkheidsstad’ of ‘Vrijheidsstad’, die net als de Braziliaanse hoofdstad Brasilia geheel nieuw gebouwd zou moeten worden. De locatie voor Kota Merdeka zou zo’n 30 kilometer ten noorden van Pangkalan Bun (200.000 inwoners) zijn. Net als Banjarmasin ligt dit gebied aan een brede rivier, en zou hier dus ook een zeehaven aangelegd kunnen worden.

Een politieke partij stelde in 2010 ook voor on Pontianak (West-Kalimantan) als nieuwe hoofdstad te kiezen. Deze stad, met 575.000 inwoners, ligt strategisch aan de zee (de ‘Straat Karimata’) op korte afstand van Singapore en de Maleisische hoofdstad Kuala Lumpur. Deze strategische locatie heeft echter ook nadelen: vooral de nabijheid van de Zuid-Chinese Zee als potentieel conflictgebied.

Aan de andere kant van Kalimantan heeft ook gouverneur Awang Faroek Ishak van de provincie Oost-Kalimantan een plan uitgewerkt om de Indonesische hoofdstad naar zijn provincie te halen. Tussen Samarinda (850.000 inwoners) en Balikpapan (650.000 inwoners) zou plaats zijn voor een nieuw te bouwen hoofdstad. Volgens de gouverneur is de regio geschikt omdat het aan een belangrijke zeestraat ligt (de straat Makassar) en omdat het een sterke economie heeft op basis van de natuurlijke hulpbronnen hout, steenkool, olie en gas. Het lijkt echter dat de nationale overheid liever kiest voor een gebied dat nog minder ontwikkeld is, zodat de komst van de hoofdstad kan bijdragen aan de economische ontwikkeling van een achtergebleven regio.

Tenslotte ziet de provincie Zuid-Sumatra haar hoofdstad Palembang (1,6 miljoen inwoners) als een goede optie om de opvolger van Jakarta te worden. Net als Pontianak ligt Palembang niet ver van Singapore en Kuala Lumpur, en op korte afstand van een belangrijke zeestraat. Ook zou het een historisch verantwoorde keuze zijn, omdat het zo’n 1000 jaar geleden de hoofdstad was van het machtige koninkrijk Srivijaya. Grootste nadeel van Palembang als hoofdstad is echter dat het niet centraal in het land ligt. Het oosten van Indonesië (Papoea) ligt op zo’n 4.000 kilometer afstand, en daarmee is Palembang nog minder centraal gelegen dan Jakarta.

Lees ook

• De economie van Kalimantan: centrum voor mijnbouw (over de regio Kalimantan, de belangrijkste kandidaat voor het huisvesten van de nieuwe hoofdstad)